Литературовед К.Мусаева шаир Лезги Няметан шиирдин ктабрикай садаз кхьенвай сифте гафуна къейдзава: «Малум тирвал, лезгийрин литература Дагъустандин литературайрикай сад яз гьисабун адет хьанва. Амма Къуба пата, яни Самур вацIун и пата — Азербайжанда авай лезгийрини вири лезги халкьдин сад тир литературадик гьамиша лайихлу пай кутурди я. Лезги Агьмед, Кесиб Абдулла, Нуреддин Шерифов хьтин устадрин тIварари ва эсерри лезги литературадин тарихда ва хазинада кутугай чка кьун ашкара я».
Чавай и сиягьдик тIварар эхиримжи вахтара малум хьанвай ТIигьиржалви Эмирали, Эмираслан Гъани, Ашукь Ягья ва маса цIудралди шаиррин тIварарни кутаз жеда. Азербайжанда авай лезгийрин литература алай девирда мадни вилик физва.
ХХ асирда Къуба пата арадал атай лезги литературадин машгьур векилрикай садни вичин шиирар «Кефчи Къудрат» ва «Кьилегь Къудрат» тахаллусралди кхьей, чIехи шаир Къудрат Велиханов я. Адан поэзияди лезги фольклордай миже къачунва ва шаирди чи литературадин зурба классикар тир Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва Хуьруьг Тагьиран традицияр чIехи сеняткарвилелди давамарнава.
Велиханов Къудрат Кибечханан хва 1922-йисуз Азербайжан Республикадин КIцар райондин Кьилегьрин хуьре дидедиз хьана. Хайи хуьре ирид йисан мектеб куьтягьайдалай гуьгъуьниз, уьмуьрдин жаван вахтар Ватандин ЧIехи дяведин йисарал дуьшуьш хьайи жегьил шаир 1942-йисуз фронтдиз рекье гьатна. Дяведин вахтунда адал 5 хер хьана. Ам Ватандин ЧIехи дяведин I дережадин ордендиз ва маса наградайриз лайих акуна.
Дяведилай гуьгъуьнин йисара Къ.Велиханова сифте колхозда, 1964-йисалай совхозда фяле кIвалахнай.
Чан аламаз вичин шииррин са бегьем ктаб акъудиз тахьай и зурба шаир 2003-йисан 26-июндиз хайи хуьре рагьметдиз фена.
Къудрат Велиханов шиирар кхьиз жегьил яшарилай эгечIайди я. Адан къелемдин сифтегьан бегьерар муьгьуьббатдин лирикадин шиирар тир. Гуьгъуьнай, уьмуьрдин цуьк ахъайнавай бере инсафсуз дяведин нягьс йисарал дуьшуьш хьайи шаирди и йисара Ватан хуьниз эвер гузвай, ягъи душмандиз вири Советрин халкьдин нифрет къалурзавай ва гьакIни хайи Ватандал, уьмуьрдал кьарувиликай хейлин шиирар кхьена.
Дяведилай гуьгъуьнин йисара Къ.Велиханован шииррин тематика гегьенш ва жуьреба-жуьреди жезва. И девирда адан къелемдикай гьам чими гьиссерин лирикадин ва гьамни хци сатирадин шиирар хкатзава.
Къудрат Велиханован шиирар сифте яз, 1948-йисуз Усугъчай райондин газетда акъатна. Гуьгъуьнай, адан эсерар «Къизил Къусар» газетдин чинра, Бакуда лезги чIалалди акъатай «Самурдин авазар», «Бахтунин эквер», «Бахтавар чил» альманахра чап хьана.
Заз Къудрат Велиханов сифте яз 1980-йисуз акунай. Ада а чIавуз Лезги Нямета регьбервалзавай «РикIин гаф» тIвар алай эдебиятдин кIватIалда иштиракзавай. Ам яхун якIарин, сая къилихрин, чина, халкьдин арада лугьудайвал, нур авай итим тир. Лезги Нямета чаз, жегьил шаирриз гьамиша Къудрат Велихановалай чешне къачун, гьадавай поэзиядин сирер чирун меслят къалурдай. Ада Къ.Велиханов «чан алай классик» я лугьудай. Чаз Къудрат Велихановахъ галаз гзаф тилитра поэзиядин межлисра санал хьун, Бакудин ва Магьачкъаладин рекьера рекьин юлдашвал авун, адан шиирар халкьди гьикI кьабулзаватIа шагьид хьун кьисмет хьанай. РикIивайни ам халкьди чан алай классик хьиз, гзаф хушвилелди кьабулдай ва адан шиирриз дикъетдалди, саки нефесни къачун тавуна яб гудай.
Къудрат Велиханов алай девирдани кIелзавайбурун гзаф рикI шаиррикай сад я. Адан шииррикай гзафбуруз гьевескар композиторри гьаваяр туькIуьрнава ва жегьил манидарри абур мехъерик, межлисра ва концертра чIехи гьевесдалди тамамарзава.
Алай йисуз Къудрат Велиханов дидедиз хьайидалай инихъ 90 йис тамам жезва. И чIехи шаирдин юбилей лайихлудаказ кьиле тухун ва адан шииррин са ктаб хьайитIани акъудун чи вилик акъвазнавай пак буржийрикай сад я. Агъадихъ чна шаирдин шииррикай са бязибур кIелзавайбурун ихтиярдиз гузва.
А. МИРЗАБЕГОВ
КЪАРАГЪА
Ша, зан вуна са кьуьл ийин,
Эй харуз хвей чан, къарагъа!
Фад жедайвал зи рикI секин,
Дердинин дарман, къарагъа!
Акъваззавач зи рикI хура,
Бедендивай жезва чара,
КIанзава заз вавай чара,
Рагьимлу инсан, къарагъа!
Эй зи къизилгуьл дередин,
Нехиш ятIа вун гебедин?!
Харуз хвейи руш дидедин,
Чид я и девран, къарагъа!
Мугьуббатдин и зурба тIал
Вун себеб яз аватна зал.
Чан гъилив хвей дагъдин марал,
Зун я вал гьейран, къарагъа!
Назназидин шал винелай,
Авадарна хам къуьнелай,
Яргъи кифер физ чилелай,
Гуьзелрин султан, къарагъа!
Назназидин шал винелай,
Авадарна хам къуьнелай,
Яргъи кифер физ чилелай,
Гуьзелрин султан, къарагъа!
Гъил къачуртIан недай фалай,
Мумкин туш гъил къачун валай,
Са инсафдив жув жувалай,
Чан таза жейран, къарагъа!
Дуьньяд мурад кIанид хьун я,
Къе майданда авайд чун я,
Заз кIанзавайди тек са вун я,
Эй зи дин, иман, къарагъа!
Межлисд юкьвал ийиз фикир,
Лезги халкьдин кефчи шаир,
Кьилегь Къудрат сефил тамир,
Чан лацу мержан, къарагъа!
ЖЕЙРАН
Са межлисда кьуьлдайла за,
Жейранда зи вил акьуна.
Лацу беден авай таза
Ярдин гъиле гъил акьуна.
Гьа арада са ашкъидин
Зуз алахьна зи чандилай,
Фарфалаг хьиз межлисд къене
Элкъвена зун жейрандилай.
Ягъиз капар, кеф-кефина,
КIвачерин звер атIанач зи.
Килигир кьван мад элкъвена,
Ашкъидив рикI ацIанач зи.
Кьведни жегьил чагъиндаваз,
РикIин ашкъи ргаз авай.
Гагъ агатиз, гагъ къакъатиз,
Са кефина чун чаз авай.
Гьа арада зи гьалдикай
Зазни ачух хабар хьана.
Бахтлу я зун, рикI хурудай
Акъудзвайд ахвар хьана.
Эгер ахвар хьаначиртIа,
Жейранд дели ийидай зун.
Са геренни геж хьанайтIа,
Ашкъид рекье рекьидай зун.
ДИЛБЕР
Йикъарни варцар, йисарни сад яз
Са тарихда чун хана, я дилбер.
ЧIехи Ватанда кьведни азад яз
Чун санал чIехи хьана, я дилбер.
Килиг авуртIан йикъа виш сефер,
Муьгьуьбатдивай тух тежез вилер,
Чаз чи элери виридлай иер
Бахтавар уьмуьр гана, я дилбер.
Цуькведал билбил ашукь тир жуьре,
Ашукь хьана чун чи азад хуьре.
На гьамиша зи ашкъидин рекье
Гьиссерин цуьквер цана, я дилбер.
Аваз арада хатурни гьуьрмет,
Сад-садаз рикIер жедалди кьисмет,
Жуван ашкъидив на гайи шуьрбет
За муьгьуьббатдив хъвана, я дилбер.
КIел авур чIавуз Къудратан чIалар,
Герек амукьнач девлетар-малар.
Акваз чиник квай хурмадин халар,
Зун даим ви цIал кана, я дилбер.
Я РУШ
Руш, къведайла булахдал
За ви гьуьрмет хуьз хьана.
Ашукь хьана дамахдал,
Жуваз къведай хьиз хьана.
Физ Къубадиз, Къусардиз,
Тамаш ийиз базардиз,
Къачун лугьуз зи ярдиз
За ваз паяр гьиз хьана.
Акуна ви наз-дамах,
Зунни хьана лап чIалахъ.
Сифте тIарам кьур кIвалах
Эхирдай гъуьргъуьз хьана.
Фидайла зун зи кардал,
Аватна пис хабардал,
Лугьуз хьана ви ярдал
Чарадан кар дуьз хьана.
Виниз авай кьил хуруз
Аватна зи гьар юкъуз.
Чан зи гуьзел яр, лугьуз,
Цавуз килигиз хьана.
Ягъиз жуван гъил-метIез,
Уф алахьиз, рикI ишез,
Са фурмадан эх тежез,
Зун икIа вучиз хьана?
Къалур тийиз са югъ дар,
АлукIиз хвей ипек-зар.
Я Къудрат, ви гуьзел яр,
Эхирдай бес низ хьана?
АХВАР
Сад атана булахдал
Назназидик гар галаз:
Ашукь хьана дамахдал
Вилерик ахвар галаз.
РикI хурудай экъечlна.
Рушан патав катна зи.
Руш кьадайла патав гвай
Кац капашда гьатна зи.
Уях хьана ахваркай,
Кьил хурудал кватна зи,
Хабар кьунач гьалдикай,
Эй Кефчи Къудрат, на зи.