Шаир Сажидин Саидгьасанован 80 йис хьанва. И вакъиади чав шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьиз мад гъилера вил вегьиз вугузва. Юбилейдиз талукь яз газетриз-журналриз акъатзавай макъалаяр, шаирдин фад, жуьреба-жуьре йисара кхьенвай чIалар кIел хъийиз, цIийи эсеррикай веревирдер ийиз тазва. Иллаки ихьтин кар алай макъамра шаирди вичин чIалар вилив хуьзвайбурун вилик кьетIен гурлувилелди вичин эсерар эцигда. ИкI тирди чаз адан 50, 60, 70 йисар къейд ийидайлани акуна. Гила 80 йисан юбилейдизни Сажидин муаллим кIелзавайбурун вилик жумартвилелди, лезгийри лугьудайвал, ацIай гьебеяр гваз экъечIзава. ГьикI лагьайтIа адаз халкьди вичиз гьуьрметзавайди, адан вил вичин цIийи шииррал, гьикаяйрал, макъалайрал ва алай аямдикай ийизвай веревирдерал алайди шаирдиз чизва. Ихьтин чIехи майилдиз Сажидин хьтин гегьенш ва ахъа рикI авай касдивай вичин патай хайи халкьдизни ватандиз авай канивални са мискьални тIимилариз жедач, ада ам, а муьгьуьббат, югъ-къандавай къалинарзава, ада халкьдал ийизвай дамах къвердавай артух жезва. Им акI лагьай чIални жезва хьи, шаирди халкьдин руьгь дериндай чирнава, адан тарихни гьуьндуьрар вичин рикIе давамарзава.
ДатIана халкьдин юкьва, адан рикIикай яд хъваз уьмуьр тухвай эдебиятчидикай фадлай халкьдин шаир хьанвайди инкариз жедач. Сажидинан тIвар ва адан чIалар течидай лезгияр авач жеди. АватIа, а ксар, чеб лезгияр я лугьузватIани, лезгивилин дережадив гьеле агакьнавач. Садра агакьда лагьана умудзава чна.
Сажидин муаллимдин чIалар сифте яз за гьеле мектебда кIелзамайла, алатай асирдин 70-йисара Дагъустандин ктабрин издательствода акъатай «Чешме» кIватIалдай кIелнай. А ктабда са жерге лезги шаиррин шиирар гьатнавай. Ктаб туькIуьрнавай сейли ва халис шаир Ибрагьим Гьуьсейнов тир. Ада гьар жегьилдин алакьунриз са шумуд гафуналди къимет ганвай. Гьар садан кьетIенвал кьилди чара авунвай. Сажидинан чIалара авай иллаки сатирадинни юмордин хвал кьетIенди тирди къалурнавай.
Машгьур шаирди кутур умудар ичIибур хьаначир. А чIаван ктабда гьатнавайбурукай къе Тажидин Агьмедханов (рагьмет хьуй вичиз), Пакизат Фатуллаева, Мердали Жалилов хьтин шаиррин тIварар чи эдебиятда мягькемдиз чка кьунвайбур хьанва . Сажидин Саидгьасановни гьа жергедай я.
«Чешмедиз» акъатай кьве шиир: «Вун накь вучиз атаначир?» ва «Темпелдин фикирар» гьа йисара садлагьана халкьдин рикI алай манийриз элкъвена. А манийрин чIалар (авазарни галаз) къени иски хьанвач. Девирар дегиш хьайила, абуру генани цIийидаказ, гужлудаказ ван ийизва. «Вун накь вучиз атаначир?» цIарцIикай халкьдин мисал хьана. Им акI лагьай чIал хьи, жемятди шаирдин бажарагъдин кьетIенвал ва дуьзвал дериндай гьисс авуна, муькуь патахъай, шаирдизни халкьдин руьгьдин симерик вичин илгьамдин тезенаг гьикI гелядатIа чизва, адаз гьахьтин пай ганва.
«Темпелдин хиялрай» цIарар къачун:
— Гатфар бере, жагъун кане
Кьве хъикьифдин верг хьанайтIа!
Куьк якIун хинкIардин винел
Хкяйнавай серг хьанайтIа!
Папакайни жен тIапIахъан,
Жуван кIвале — жув тамада!
Япара жен зуьрнедин ван,
Жедайвал даим тIамада!
ЦипицI медни дуьдгъвердин кIватI,
Хьран чими фу хьанайтIа!
Суфрадал са эрекьдин кьатI,
Са кьве Рычал-су хьанайтIа!
Як кIаневай ашдин кьилел
Пис тушир хурма хьанайтIа!
Хамдиз хвейи таза кIелен
Са цIуд кIус дулма хьанайтIа!..
Заз чиз, ибур темпелдин хиялар хьунал са акьван кар алач. Темпел гьа темпел я. Шиирдин кьилин везифа ва шаирди хкягънавай жуьре — темпелдин вилералди ва ичIи хиялралди халкьдин ацукьун-къарагъун, тIуьн-хъун, меденият къалурун я. Гьа и кар я таъсирзавайди кIелзавайдан рикIиз. Им зурба алакьун я.
Инал заз мад гъилера Ибрагьим Гьуьсейнова Сажидиназ гузвай мад са къиметдал хквез канзава. Вичи масадбуруз кьит-кьит, амма садрани чин такьуна къимет гун хас тир шаирдин патай ихьтин гафар къачун кьисмет хьайибур лап тIимил я. Ингье вуч кхьизватIа Ибрагьим Гьуьсейнова «Адан дережа» макъалада: «Сажидинан шиирри бязи алай аямдин гъейри шаиррин шиирри арадал тегъизвай веревирдер гьасилзава. Етим Эминан шиирра хьиз, СтIал Сулейманан шиирра хьиз. Шииррин цIарцIин савадлувилин барадай чи шаиррин арада Сажидин лап сад лагьайбурукай я. Шаирдин хейлин шиирар жемятрин арада машгьур я, адан ктабрихъ кIелдайди цIигел я. Сажидинан гаф кIелдайдаз таъсирлу я. Сажидинан шаирвилин талантдин гьайбат эвелни-эвел адан шиирдин цIарцIин дуьзгуьнвиле ава» («Лезги газет», 1997-йисан 10-октябрь).
РикIивайни, цIарарин, шиирар туькIуьр хьунин къайдайрал мукьуфдивди амал авунин, кетигар (рифмаяр) туькIвейбур, халисанбур хьунин жигьетдай Сажидин муаллимдин устадвал вини кIарара авайди я. Етим Эминан, СтIал Сулейманан дережайрилай чешне къачуз, ада вичин кьетIен рехъ туькIуьрнава. А рехъ виридакай виле акьадайвал аквазва. ЯтIани, шаирдиз гагь-гагь чIехи шаиррин неинки чIаларин кIалубриз, гьакI гьатта абурун чIаларизни мукьва жедай ашкъи жезва. Им, гьелбетда, сифтени-сифте чIехи шаирриз ийизвай гьуьрметдин лишан я, муькуь патахъай, жуван къелемдик вуч кватIа чириз алахъун я.
Ингье Сажидина вичин «Дердер» шиирда Сулейманан «илгьамдин шивцел» акьахна къалурзавай гьунар:
Иеси кьей «Волга» машин,
Вакай халис лам хьанва хьи.
Вун акурла, халкьдиз гишин,
Са артухан гъам хьанва хьи!
Гьар са хуьруьн кьилин кIаник,
Гваз къекъвезва вилин кIаник,
Рух такурбур тумун кIаник,
Халичани гам хьанва хьи!
Халкь тарашдай, кIватIиз девлет,
Жагъурзава рекьер хелвет.
Ийизвайбур гьар са къелет
Президентдин зам хьанва хьи!
Я кичIевал амач, гьая,
Руьгь авачир гьар са пая,
Ваз камай кьван тегьер ая,
Чинрал мегъуьн хам хьанва хьи!
Чеб акъатай течиз ери,
Ахмакьбурай кьазва вири.
АкьалтI тийир нек хьиз фири,
Хъвадай яхцIур мам хьанва хьи!
Вуж хьайитIан хуьруьн кьилер
Гъиз-эцигиз, кузва эллер.
Буьркьуь хьуй чеб акур вилер,
Чаз кхьейди кам хьанва хьи!
Сажидинан веревирдер —
Гваз къекъуьн я халкьдин дердер.
Я адалат гвачир «сердер»,
На чухвайди кьам хьанва хьи!
И шиир кIелайла, акI жеда хьи, Сулейманаз чи девир, къенин югъ акунайтIа, ада гьа икI лугьудай. И чIал кхьиналди Сажидиниз гьакI лугьуз кан хьана жеди. Идалайни гъейри, им шаирди чеб Сулейманан чIалар туьхкIуьрзавайбур я лугьуз тупар ядай бязи «кашабхъанриз» къалурзавай чешнени я, «ийидайда икI ийидайди я, куьне хьиз кубутдаказ ваъ» лугьун я.
Вичин хсуси къелемдин хатIуналди чи девирдикай шаирди «Сажидинан веревирдер» шиирда ингье вуч лугьузватIа:
Ахъагъайла дуьньядиз вил,
Акъатзавач, дустар, зи кьил.
Виликдай зав вугайбур гъил,
РикIе кIватIиз зегьер туькьуьл,
Кьил кьуьхве тваз чуьнуьх жезва!
«Кавха» макьамдал ийиз кьуьл,
Зайиф чанар хуьнуьх жезва.
Вири лезги рухваяр я,
Са хва-стха, архаяр я.
Са бязибур хахаяр я,
Са бязибур, хуьз чпин кьил,
Руьгь авачир чухваяр я.
Кайи чIавуз кIвачерик чил,
Катдай ламран рухваяр я!
ТIурунив нез, тумунив вил
Акъуддайдав куьз ганай гъил?
ЧIехидакай кьуна хьиз гъуьл,
Жуван лезги маса гудан?!
Хун паталди дустунин кьил,
Чара касдив аса гудан?..
Гьайиф, им чи къенин югъ я, чи гьал я. Им кьилди са хуьруьз, са чкадиз талукь месэла тиртIа, шаирди къелемдиз худ гудачир. Им вири халкьдихъ галаз алакъада авай туькьуьл гьакъикъат я. Ина зарафатдин ва я сатирадин гъвелни авач, рикIин тIалдалди кхьенвай чIал я. Адаз нивай, «акI туш, масакIа я» лугьуз жеда? Ахьтинди бажагьат жагъида. Шаирди чун авай гьалдикай хабар гузва, тараз якIв язава. Талукь ксариз ван жедатIа яраб?
Сажидин муаллимдикай гзаф рахаз ва кхьиз жеда. Икьван чIавалди за адакай кхьена (адан 70 йис хьайи чIавуз) «Дагъустандин правда» газетдиз «Секинвал тийижир Сажидин» макъала акъуднай. Ам за цIи акъатнавай «Гаф давам жезва» ктабдикни кутунва. Гьавиляй заз ана кхьенвай гафар тикрар хъийиз канзавач. Амма ана зун шаирди туькIуьрнавай «Риваятрин камари» ктабдикай са шумуд гаф раханвай. И ктабда кьилин чка инсандин бедендин паярикай тир халкьдин мисалри кьунва. Им, ихьтин къариб ктаб, ажаиб, ва мумкин я, дуьньядин эдебиятда тахьай хьтин дуьшуьш я. Ихьтин ктабар мад зал туьш хьанач. Имни шаирди чи халкьдин руьгьдин девлетар артухаруник кутунвай чIехи пай я.
Инал заз мад са кардикай лугьуз канзава.
Захъ «Сажидин Саидгьасановаз ачух чар» шиир ава. Гьамни за цIуд йис идалай вилик хьайи юбилейдиз талукь яз кхьейди тир. Амма къе за санлай а шиир ваъ, адак квай бязи цIарар кхьена лугьуз жуван рикIиз са тIимил гъуьнтI таганани авач. Вучиз лагьайтIа ана за, Сажидин муаллимдихъ элкъвена, дуствилин, къелемдин рекьяй амадагвилин, мукьва-кьиливилин гьиссерикай даях кьуна, хъуьтуьл зарафат кваз, авур кьван кат-галтугун бес я, гила ял ягъа лугьузва. ИкI лагьана лугьуз за гила гьайиф чIугвазва.
И юбилейдин йикъара чапнавай «Мажал авач рекьидай» шиирда Сажидин муаллимди вичин рикIик гзаф крар кумайди лугьузва. Абур вири кьилиз акъудун патал кат-галтугун, гьерекат герек я. Шаирдиз уьмуьрдиз яргъалай, къулай чкадал ял акъадариз, килигна виже къведач. Гьавиляй за Сажидин муаллимдиз «гьамиша гьерекатда хьухь!», гьа вичин рикIи эверзавайвал ая лугьузва. Адан рикIи лугьузва:
Хиялри зун гваз къекъвена луварал,
Агакь тавур гзаф ама чкаяр.
Зун чархачи хьана шумуд суварал,
Къенинди — къе, заз чир хьанач пакаяр!
Жува жуваз кутугнавач къимет гун,
Халкь — зи Судья, къвезмай несил — шагьидар.
Я аферин лугьун, я туш туьгьмет гун,
Зун куь вилик буржлуз ама, игитар!
Им неинки са жуван уьмуьдин нетижа кьун, адан баян гун я, им чаз, шаирдин аямдарриз, ганвай уьмуьрдин чIехи тарсни я. Гъавурда акьадайда ам кьабулда.
Сагъ хьурай вун, Сажидин муаллим! Ваз баркалла ва берекат галай и юбилей мубарак хьурай!
Секин жемир!
Кис мийир!
Анжах виликди!
Арбен КЪАРДАШ