И мах заз зи бади ахъайна. Ам мах йани, тахьайтIа са мус йатIани хьанвай кьиса йани заз чидач. Барин махар, абурун рахунар гизаф кьимет авайбур йа, чаз чи тан хуьн патал тIуьн герек йатIа, ччан хуьн патални барин гафар, абура авай дегьрин калам важиб йа. Абур чи руьгьдин михьивилин асас шартIарикай йа. Гьа вилей чун бариз буржлу йа. Чи къенин йугъ, пакагьан йугъ хъсан хьун гьа бари лугьузвай каламра ава. Гьа вилей чаз чи тарих, адаз шумуд агъзур йис аватIани, багьа йа. Заз бади и кьиса вичин кьилел атай хьиз агь чIугуна ахъайна.

Ччан хва, йикъарилай са йукъуз са лежбердиз вичин гьайатда чиликай са кьуту хкатна. Ада гужуналди ахъайай кьутудин къене пата цIарцIар гузвай ва ана са чанг къуьл авай. Къуьл акур лежбердин вилер келледиз акъатна: къуьлуьн гьар са тIвар шуьмегъ кьван авай! Ам вичин вилерал чIалах хьанач, къуншийриз къалурна, садани чпиз ихьтин сорт къуьл акурди, ван хьайиди лагьанач. Лежберди лагьана: «и къуьл вуч къуьл йатIа, ам гьикI цана, къуллугъна, магьсул къачуна кандатIа за ччирда». Ам гзаф хуьрера экъвена, кьуьзуь бабайрал алукьна, садавайни вичин суалриз жавабар жагъанач. Эхир адаз ван хьана хьи йаргъал дагъдин хурал медал хьиз акъвазнавай са хуьре гизаф йашар хьанвай пуд стха, гъуцари дегь чIаварилай къенин йикъаз векил хьиз ракъурнавай пуд кьуьзек ава, и сир ччир хьайитIа, анжах гьабуруз ччир жеда.

Лежбер акъахна балкIандал гьа хуьруьн суракьдиз фена. Экъвейдаз жигъида лугьуда. Лежбер гьа хуьруьз атана акъатна, вичиз къалурай са кIвалин ракIар гатана. РакIар са дишегьлиди ахъай­на, вучиз йатIани адаз гзаф хъел авай.

— Вуч хьанва? Вуч гьарай-эвер йа? Ваз вуч герек йа? – гьарайна дишегьлиди.

— Йа вах, — лагьана лежберди, — ваз вучиз закай хъел атана? Заз и кIвалин сагьиб герек йа.

— Ам вуж йа? – лугьудин кьуьзуь касдин ван хьана, дишегьли, рак гелегьна, къенез хъифена. РакIарал заманайри гзаф гатай хьтин, йукь какур, чIарар жив хьтин, сиве сарар, вилера экв амачир лах кьуьзуь са итим атана. Гужуна кьил хкажна, кьуьзека: «Ччан хва, къенез ша тIун» — лагьана.

— Ваъ, ччан чIехи ба, заз вахт авач, — лагьана лежберди вичиз жагъай къуьлуькай ихтилатна.

— Ччан хва, — лагьана кьуьзуь касди, — заз ччидач, залай винидихъ зи чIехи стха гала, белки гьадаз ччир жен.

Лежбер гъвечIи стхади къалурай кIвалихъди фена. РакIар гатайла, анай мад дишегьли экъечI­на. Салам къачуна, вуч канзаватIа жузуна, ахпа тIвар къуна вичин итимдиз эверна. РакIарал экъе­чIай чIехи стха акуна лежбер акахьна амукьна: виликан стхадилай чIехи йа лугьузвай и стха, муькуьдалай гзаф жаван тир, чIарар рехи хьанватIани, вилера, кIвачера такьат амазмай. Лежберди вич атунин себеб лагьайла и кьзуь касди: «Заз ччидач ччан хва, — лагьана, — залай винидихъ галай чи виридалайни чIехи стхадивай жузуз, ам лап айал чIавалай хъсан зигьин авайди йа».

Лежберди пуд лагьай, виридалайни чIехи стхадин кIвалин ракIар гатана. РакIарай мад дишегьли экъечIна, ада балкIан гувай итим акурвалди ам йаргъай атанвайди ччир хьана, балкIандин кьенерар къуна гьайатдиз гъана. Лежберди лагьана: «Йа вах, зун тади-мажал йа, заз вахт авач, заз кIвалин ийиси акваз канзава». Дишегьлиди: «Ччан стха, заз аквазва вун йаргъай атанва, кIвалин ийиси йаш авай итим йа, белки ада йал йагъазва, белки капIунал ала. Ша къенез», — лагьана, мугьман са кIувализ тухана, кIвачер, гъилер чуьхвена, тади галаз чай гьазурна гъана, ицекна мугьмандин вилик. Са герен алатна, кIувализ жегьил гададиз ухшар са итим атана: «Вун атуй, рагъ атуй, ччан хва. Ацукь, ацукь», — лагьана къарагъиз канзавай лежбер ацукьарна. Лежбердин мез къунвай: виридалай жегьил тир, виридалай чIехи стха! Вичел хтай лежберди лагьана: «Ччан чIехи ба, заз вуч канзавайтIа зи рикIелай алатна. Валай гъвечIи ви стхайар фад кьуьзуь хьанва. Зун гъавурда акьунач, куьн абурун чIехи стха йани?

— Ччан хва, — лагьана пуд лагьай виридалайни гзаф йаш авай стхади,- зи йашар вишни пудкъадалай алатнава. Зи гъвечIи стхайрин кьуьзуьвал абурун папарин гъиле хьанва. А папар ви вилик гьикI экъечIнай? Ччан хва, папа итимдик луварарни кутада, адан луварарни хада.

Лежбер хийалри тухванвай: са хизандин, са дедиз хьанвай пуд стха, гьарадаз вичин тарих, гьарадаз вичин кьисмет. Хуьрун булахрай са йад хъванвай, са дагъдин гьавадал алай, са никин къуьлуькай авунвай фу тIуьнвай инсанрин къилихар гьа чеб хьиз ччара-ччара вучиз йа, вучиз гьа хуьре авай пуд агъзур инсандин арада сад-садаз ухшар кьвед авач? Гьар инсандин руьгьда вичин малайик, вичин шайтIан ава, садан малайикар тIем авайди йатIа, муькуьдан шайтIанар гуж кувайбур йа. Чун ихьтин руьгь михьи, руьгь чIурубур чна жува авунвани, тахьайтIа дуьнедиз гьахьтинди йаз атанвани? Чун гьамиша ихьтинбур тирни, тахьайтIа чи пис къилихри чун дуьз рекъей акъудна лугьуз гъуцари чаз ганвай жаза йани?

— Ви хийалар вуч йаргъал фена, ччан хва, — лагьана кьуьзуь касди. Лежбер саки ахварай аватна. Ада вичиз жагъай къуьлуьн тIварарикай ихтилат кувудна.

— Ччан хва, — лагьана, — кьуьзекди, за ваз са кьиса ахъайин, ам заз зи бадин бади, гьадазни вичин бадин бади ахъайнай. Чи фагьум агакь тийизвай сур чIавариз са вун хьтин лежберди маса садавай къуьл цадай никин чка къачуна. И чилин цIийи ийисиди гатфар кьилей цан цаз сад лагьай куьтен вегьейла, туьрез са кве йатIани акIана амукьна. Лежбердиз туьрез хкудиз кан хьайила, адаз чилик са чIехи куьшуь кучуднавайди акуна. Ада эгъвена куьшуь чиликай хкудна: адан къен сиви-сивди къизилрив ацIанвай. Лежбер и ахъа куьшуь нике туна хтана вичиз ччил гайи хуьруьнвидин патав. Ада лагьана: «Ччан стха, за вавай къачур ччиликай са куьшуь къизилар хкатна, ша жуван аманат къахчу». Хуьруьнвиди адаз лагьа­на: «Йа стха, за йахцIур йис йа а ччил цаз, ам зи кьисметдиз хкатайди ттуч, ам види, ви кьисметдинди йа». Лежберди: «Йа стха, за ваз ччилин пул гана, къизилрин ваъ, абур вибур йа». И лежберар сакIани са чIалаз атанач, са варз къизилрин куьшуь гьа чуьлдал ахъаз аламукьна.

Эхир лежберар атана хуьруьн къазидин патав, гьал-кьиса ахъайна. Къазидивайни абур рази ийиз хьанач, абур гьич кьве чкадал пайунизни рази ттучир. Абурун ихтилатрай къазидиз ччир хьана хьи лежберрин садаз руш, муькуьдазни са хва ава. Ада лагьана: «Вуна жуван руш це муькуьдан хциз, и къизиларни гьабурун жигьизар хьурай». Идал вири рази хьана. «Гила, ччан хва, — лагьана кьуьзуь касди, — ваз жагъанавай къуьлуьн тIварар гьа девирдинбур йа. Абур и девирда экъецIдач. Вучиз лагьайтIа, а ризкьи гъуцари гилан инсанриз ганвач. Инсанриз берекат чпин къилихри гъиз­вай сатI йа».

ГьакIа хьуни авуна. Лежберди цай шуьмегъкьван авай къуьлуьн тIварари магьсул ганач. А ттахул чаз туьквейди ттучир кьван вич. Гъуцари ризкьи инсанрин къилихриз килигна гузвайди йакьван вич.

МУДХАЛУ