Ккани тир зи(зу) халкь. За жуван хайи лезги чlалал кхьей фикирриз хайи чlалал алтернатив, конструктив фикир эцигиз жедай ксар аватlа, майдандиз акъатрай. Чара чlаларал хайи чlалан проблемрикай кхьена зун кьацlуриз алахъзавайбур Аллагьдиз акурай.
Заз и сеферда квех галаз «кlан» гафуникай рахаз кканзава. Чи(жи) чlала «КАН»- перхот, kəpək, «КlАН»- дно, dib, гафарилай гъейри «ККАН»- любов, sevgi, хьтин гафни ава. И «ккан» гаф чи Ахцегь, Къуба, Къебеле нугъатра дегь чlаварилай къенин йикъалдини кардик ква. Дерт ана ава хьи, и «ккан» гаф куьре нугъатда авач(аваш) ва абуру и гафунин чкадални «кlан» гафуникай менфят къачузва. Гьавиляни и чи литературНЫЙ чlал монополиядиз къачунвай са бязи куьревийриз и гаф чи литературадик кутаз кканзавач. Икьван чавалди и кар абурулай алакьнава. Вучиз лагьайтlа чи халкь эхирдай вичиз муьтlуьгъарнавай урусрин империядин векил тир Услара «Куьре чlал» тlвар алай са эсер кхьенва. Империядин чlалариз килигзавай идарадин кьиле авайбуруни ам вири лезгийрин чlал я, лагьана чаз хуснавай. Эхь(ун) хуснавай, раб хьиз, лап риб хьиз. (Куьре чlала авай «сухнавай» гаф мугъулрин «soxmaq» гафуникай я).
Лезги чlал лагьайтlа «Кlуьре чlал» + «Ахцегь чlал» + «Къуба чlал» + «Къебеле чlал» хьана кканзавайди тир. И кар патал империяди пул харжна Ахцегьрин, Къубадин, Къебеледин чlаларни кьечlена(исследоватна, тедкъикъна) куьтягьайдалай кьулухъ, абурукай виридакай менфят къачуна лезгийрин кхьинрин чlал, литературадин чlал арадал гъана кканзавайди тир. Имни абруз серф тушир(тучир) жеди. Абуру чпиз серфе жуьреда Усларан «Куьре чlал» эсердал «Лезги чlал» тlвар эцигна чаз хусна. Империядин репресив механизмарни кардик кутуна и кlвалахар кьилиз акъудна.
Игила империядин репресив механизм амукь тавурла чи халкьдин арадай жуван «усларарни» акъатзава. Абуруни Ахцегьин, Къубадин, Къебеледин нугъатарни кьечlезва ва гьа Услара кхьенвайдалайни хъсан эсерар кхьена юкьвал вегьизва. Амма яргъал чlавара кхьинрин чlал монополияда кьунвай са бязи куьревийриз и чпин гъиле авайди ахъайиз кканзавач. Гила монополийрин девирар куьтягь хьанва. Услара туькlуьрай «Куьредин чlала» чи къенин йикъан игьтияжриз жаваб гузвач. Са элементар «ккан» гаф литерурадин чlалаз кьабулиз канзавач абруз. Идан паталай чlехи къалар акъудзава. Ахтармишинрикай, ишлемишинрикай, истемишинрикай… зун пара раханва, мад и сефердани абурукай рахадач.
Гила заз Къуба нугъатни кьечlена, чи алимри литературадин чlал гегьеншрун патал Бакуда чапдай акъуднавай эсеррин тlварар кхьиз кканзава.
1. М.Меликмамедов «Лезги чlалар» Баку-2008
2. У.А.Мейланова, А.Г.Гуьлиагьамедов, Г.З.Асланханова «Лезги чlалан орфографиядин словарь» Баку-2011
3. Дж.Б.Ахмедов, Ю.М.Халилов «Лезги чlаланни азербайжан чlалан гафалаг» Баку-2014
4. С.Къ.Керимова, М.Н.Меликмамедов «Лезги чlаланни азербайжан чlалан гафарган» Баку-2015
5. С.Къ.Керимова, М.Н.Меликмамедав «Азербайжан чlаланни лезги чlалан гафарган» Баку-2020
6. Юсиф Халилов «Лезги чlаланни азербайжан чlалан гафалаг» Баку- 2020
Аламви Камран
