Рамиз Къусарчайлы алай девирда Азербайжандин тІвар-ван авай зарийрикай сад я. Алатай асирдин 70-йисариз эдебиятдиз атай шаир цІудалай виниз ктабрин ва вишелай виниз литературадинни критикадин макъалайрин автор я. Вичин эсерра халкьарин дуствал, гуманиствилин принципар, ахлакьдинни тербиядин месэлаяр таблигъзавай шаир маса халкьаризни гзаф сейли я ва гьавиляй адан эсерар азербайжан чІалалай гъейри маса халкьарин чІаларални гзаф акъатнава.

Уьмуьрдин рехъ
Рамиз Къусарчайлы (Гьамзаев Рамиз Мурсалан хва) 1958-йисан 25-декабрдиз Азербайжан Республикадин Къуба райондин Чартепе хуьре дидедиз хьана. Адан буба КцІар райондин Ясабрин хуьряй я. 8-класс хайи хуьруьн мектебда, 10-классни Бакуда акьалтІарай Р. Къусарчайлыди гуьгъуьнай Азербайжандин Политехник институтдин механикадин ва Москвадин Гьукуматдин Социал университетдин юриствилин факултетра кІелунар давамарнай. Ада гзаф чкайра, жуьреба-жуьре къуллугърал кІвалахна. 2009-2010-йисара ам Азербайжандин Президентдин стипендиядиз лайих акунай.
Алай вахтунда шаир Азербайжандин Кхьирагрин кІватІалдин член (1996) ва и тешкилатдин Къубадин филиалдин седр (2002) я. 

Эдебиятдин ирс
Рамиз Къусарчайлы шиирар кхьиз мектебда кІелзавай йисарилай эгечІнай. Адан «Багъманчи» тІвар алай сифтегьан шиир 1975-йисуз «Азербайжандин жегьилар» газетда чап хьанай. 17 йис хьанвай вахтунда Азербайжандин халкьдин шаир Осман Сарывеллиди адаз «Къусарчайлы» тахаллус ва поэзиядин рекье хийир-дуьа ганай. Гуьгъуьнин йисара шаирдин эсерриз Неби Хезри, Мамед Араз, Согьраб Тагьир, Муса Якьуб, Бахтияр Вагьабзаде, Фамил Мегьди, Мамед Аслан, Шагьмар Акберзаде, Зелимхан Якьуб, Вакъиф Арзуманлы, Назиф Къагьриманлы, Вакъиф Юсифли хьтин машгьур шаирри ва алимри чІехи къимет ганай. ГьакІни адан уьмуьрдикайни эдебиятдин ирсиникай са шумуд ктабни акъатнава. Абуруз мисал яз, филологиядин илимрин доктор Вакъиф Арзуманлыдин «ТІебиатдин, гъейретдин, гьакъикъатдин шаир» монография, шаир ва литературадин критик Закир Мамедан «Гьахъдин чІехивал Къусарчайлыдин шиирда» ва Гуьлара Айдынан «Заз гзаф таъсирнава шиирдин гьавади» ктабар къалуриз жеда.
Икьван гагьди шаирдин «Зи фу къванцяй акъатзава», «Уьмуьрдин ракІарар», «Са цуькверин нян», «Вуч хъсан я ви рехъ, Аллагь!», «Ичер алай ктаб», «Ламарикай ктаб» тІварар алай шииррин ктабар ва «Къвакъвад вал» тІвар алай таржумайрин ктаб акъатнава. Адан шииррикай са кьадарбур къецепатан уьлквейрин чІаларизни элкъуьрнава.
Р. Къусарчайлыдин шииратдин алемдиз цІийи образар, жуьреба-жуьре рангар, фикиррин деринвал ва мана-метлебдин гегьеншвал хас я. Ина чал гьам зериф ва хъуьтуьл мугьуьббатдин гьиссер, гьам шаирдин гражданвилин позиция, гьакІни уьмуьрда кьиле физвай са бязи вакъиайриз вичин асивал къалурзавай, сатирадин ва юмордин хьелер гьалтзава. Вичин шииррикай сада шаирди кхьизва:
РикІел – хер, чанда – хифет,
Жигер – цІа, гуьгьуьлда – дерт,
Дердини зун ийиз перт,
Зав шиир кхьиз тазва…

…Гьар цІарцІе са агь ава,
Гьар агьда гунагь ава,
Кьилел зи Аллагь ала,
Зав шиир кхьиз тазва.

Рамиз Къусарчайлыдин поэзия уьмуьрдай атанвай поэзия я. Адан гьар са шиир уьмуьрдин са легьзедихъ я ва са гьихьтин ятІани вакъиадихъ галаз алакъада ава ва гьавиляй абур гьакьван тІебии ва дерин мана кваз акъатнава. Са маса шиирда шаирди къейдзава:
За гъиле кьур чІавуз зи гъил кьурана,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.
Зи нефес кьурана, зи мез кьурана,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.

Таза цуьквер ракъур на заз дередай,
Са тават хьиз, саки чиниз хъуьредай.
Эхиз жеда жув кьуразвай вядеда,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.

Ина Р. Къусарчайлыди гьар са куьна, гьар са камуна, гьар са чкада тІебиивал, гуьзелвал, гуьрчегвал хуьниз эвер гузва. Адаз санани декоративвал, къалпвал хьана канзавач. Шаирдиз гьар сана саявал, михьивал, къенивал акваз канзава.
Гьич са девирдивайни, гьич са четинвиливайни шаирдин мез хуьз, гъилер кутІуниз жедач. Халисан шаирри гьамиша жемиятда кьиле физвай нагьахъвилериз, татугайвилериз акси чпин ван хкажайди я ва и кар къени кьиле физва. Шаиррин ван бязи чІавариз ГМТ(ООН)-дин трибунайрай гьарайзавай сиясатчийрин ванцелайни векъиз акъатзава.
КтІанвай рухварин, гамарин патал,
Са шеледа авай цІамарин патал,
Къалзава инсанри самарин патал,
Мад за ламар айибзамач садрани.
Шегьер кьунва сиясатдин кІвалахри,
Хуьрерни тергзава кьуру дамахри,
Тахсир бахшдач заз ламарин яйлахри,
Мад за ламар айибзамач садрани –

кхьизва Р.Къусарчайлыди. Гьа идалди шаирди жемиятда кьиле физвай кьацІай гьалариз вичин руьгьдин аксивал къалурзава. Чебни акІ къалурзава хьи, кІелзавайди канзни-даканз веревирдер ийиз мажбур жезва.
Ихьтин мотивар агъадихъ гузвай бендерайни ачухдиз аквазва:
Имни Аллагьдин бенде я,
КапІ ийиз ришвет къачузва.
Гьарамдикай я гьар са кІус,
КапІ ийиз, ришвет къачузва.

КІвалахдални кьам чухвазва,
ИчІи кьил – далдам – чухвазва,
Квазвайди хьиз, хам чухвазва,
КапІ ийиз, ришвет къачузва.

«…Рамиз Къусарчайлы кьилелай кІвачелди азадвилин, гьахъ-адалатдин гьарай я, къенивилин шаир я. Адан поэзия эркеквилин мектеб, гъалибвилин мани я. И мектебдин сухтаяр адалатдин къаравул хьунихъ галаз сад яз, гьахъдин мидаим рекьин беледчиярни я» – кхьизва адакай литературовед Нажиба Илкина. Дуьз гафар я. Абурун дуьзвал чна винидихъ мисал гъайи шииррин цІарарини субутзава.
Рамиз Къусарчайлыдин шииратда ватанпересвилин мотиврини гзаф чка кьазва. Шаирдин бине КцІар райондай я ва гьавиляй адан виридалайни векъи шииррикай сад КцІарикай я:
Чарчарри лугьузва манияр ширин,
Къванерал атІузва нехишар чпин,
Ясабрин авазар, чІалар Хьилерин
Зи гуьгьуьлда тунва вуна ядигар,
Зи хайи КцІар!

Заз кан я ваз юкъуз, йифиз килигиз,
Гьа са пипІиз икрам ийиз, килигиз,
Шагьдагъдиз, Лацарин чилиз килигиз,
Алаз хьуй дагъларал лекьерни картар,
Зи хайи КцІар!

Им саки веледдин муьгьуьббатдалди хайи макандиз, хайи чилиз бахшнавай гимн я! Шиирда гьар са цІар, гьар са гаф вичин чкадал ала. Ам, саки халича хьиз, шаирди виридалайни иер ва жуьреба жуьре рангарин гъаларикай хранва. Адакай са гафни хкудиз ва я адал са гафни алава хъийиз жедач.
Филологиядин илимрин доктор, профессор Вакъиф Юсифлиди шаирдин поэзиядикай икІ кхьизва: «Аллагьдал, Халикьдал чІалахъвилин гужлу гьиcсер адан вири шиирра гьатнава. Рамизан лап пашман шииррани са экв ава, нур ава. И экв са чІавузни заиф жезвач, ада шаир гьамиша шад ва кІубан яз хуьзва».
Алимди дуьз къейднава. РикІивайни Рамиз Къусарчайлы вири шиирриз экв, нур хас шаир я. Ада вичин шиирралди кІелдайбурун рикІериз шадвал гъизва, абурун мефтІерив дериндай фикириз тазва, вилерин экв гзафарзава. Адан поэзияда гьамиша гьа икІ экв, нур, чимивал, канивал ва дерин мана-метлеб амукьун чи мурадни я!

Азиз Мирзебегов,
филологиядин илимрин кандидат

ЗИ ХАЙИ КЦІАР

Рагъданихъ ван хьана гьава заз, кани,
Дуьа хьиз кужумна зи руьгьди мани,
И ван – Суваринди, Суважалинди,
Рахана «Раст» мугъам, рахана «Гьисар» ,
Зи хайи КцІар!

Чилер цуьквералди диганва михьиз,
Цавар гъетералди диганва михьиз.
Дустариз теклифда шаддаказ кІвализ,
Душманриз кІеви тир даима часпар,
Зи хайи КцІар!

Са къван ви зи хуьруьн, бинедин къван я,
Са къван ви зи эхир дуьньядин къван я,
Са къванни зун хайи дидедин къван я,
Зи мецел эзбер я даима ви тІвар,
Зи хайи КцІар!

Чарчарри лугьузва манияр ширин,
Къванерал атІузва нехишар чпин,
Ясабрин авазар, чІалар Хьилерин
Зи гуьгьуьлда тунва вуна ядигар,
Зи хайи КцІар!

Заз кан я ваз юкъуз, йифиз килигиз,
Гьа са пипІиз икрам ийиз, килигиз,
Шагьдагъдиз, Лацарин чилиз килигиз,
Алаз хьуй дагъларал лекьерни картар,
Зи хайи КцІар!

ЗАКАЙ ЧЕЧЕН ЖЕДАЧ, ВАЛЛАГЬ!

Нефсни ава, темягьни захъ,
Тахсирни ква, гунагьни захъ,
Къуръанни захъ, Аллагьни захъ, –
Закай чечен жедач, валлагь!

Къуй атурай Чингиз, Къажар,
Маса гун за Къуба, Ужар,
Алвер – залай алакьдай кар, –
Закай чечен жедач, валлагь!

Фаркь авач заз Тебризни Къарс,
Са затІ я заз арабни фарс,
Эвелдай заз дуьз ганвач тарс, –
Закай чечен жедач, валлагь!

Нефсиниз зи авач сергьят,
Ийида зун ада барбатІ,
Фекьи жеда гьакІ са бубат, –
Закай чечен жедач, валлагь!

Чарадав гвай лаш жеда зун,
Жуванбуруз кІаш жеда зун,
Куьрд, лезги, талыш жеда зун, –
Закай чечен жедач, валлагь!

Дердери зун тунва сефил,
Перишан я тамам гуьгьуьл,
Жеда закай туьрк вини кьил,
Закай чечен жедач, валлагь!

Тухди чІалахъ жеч гишиндал,
Гъалиб жедач таб якъиндал,
Кьин кьазва Шуша-Лачиндал:
Закай чечен жедач, валлагь!

КЬУРУРНА РАКЪУРМИР ЗАЗ МУЛДИН ЦУЬКВЕР

За гъиле кьур чІавуз зи гъил кьурана,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.
Зи нефес кьурана, зи мез кьурана,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.

Таза цуьквер ракъура заз дередай,
Са тават хьиз, саки чиниз хъуьредай.
Эхиз жеда жув кьуразвай вядеда,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.

Таза яз хуьх абур, на хкяна хуьх,
Зи рикІин кьилел на лап экІяна хуьх.
Авуна зун дили ва дивана хуьх,
Кьурурна ракъурмир заз мулдин цуьквер.

МАД ЗА ЛАМАР АЙИБЗАМАЧ

Къехуьнарна за ваз гзаф къалгъанар,
Мад за ламар айибзамач садрани.
ШукІайри акІ гьарайзава, ягъиз ар,
Мад за ламар айибзамач садрани.

Ламарилай пара хьанва шукІваяр,
Ламарикай чара хьанва шукІваяр,
Ватан вара-зара хьанва, шукІваяр,
Мад за ламар айибзамач садрани.

Шиверал алайбур аватнава къе,
Нефсинин азардик акатнава къе,
Темягьдин синерал акъатнава къе,
Мад за ламар айибзамач садрани.

КтІанвай рухварин, гамарин патал,
Са шеледа авай цІамарин патал,
Къалзава инсанри самарин патал,
Мад за ламар айибзамач садрани.

Шегьер кьунва сиясатдин кІвалахри,
Хуьрерни тергзава кьуру дамахри,
Тахсир бахшдач заз ламарин яйлахри,
Мад за ламар айибзамач садрани.

И ХУЬР ХЪУЬТІЯЙ АКЪАТДА ЖАЛ?

Чилер хьанваз пайи-паяр,
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?
Зи КцІар вацІ, Дерин дере, –
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?

Уьрдег ягъиз, къаз акъудиз,
Цуькведайни цаз акъудиз,
Гатфариз аваз акъудиз,
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?

Лапагрилай чубан пара,
Цуькверилай къалгъан пара,
Авачиз дердиниз чара,
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?

Велемир я цазвай техил,
Серин я гьар садан гуьгьуьл,
Рекье ава инсанрин вил,
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?

Чилер хьанваз пайи-паяр,
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?
Шаирарни кицІи кьазвай,
И хуьр хъуьтІяй акъатда жал?

Лезги чІалаз элкъуьрайди Азиз я.