За Хьилар хуьруьн юкьван мектебда кIелзавай. Зун 1967-лагьай йисалай куьруь шиирар, макъалаяр, новеллаяр кхьиз эгечIнавай. Сифте за абур кичIез-регъуьз, гуьгъуьнай ашкъидалди жуван чIаланни литературадин муаллим Гьажиев Юсуфаз кIелзавай…
Садра муаллимди заз вичин патав эверна, икI лагьана:
-Я гада, вун пака КцIариз алад, Коммунист куьчедин агъа кьиле, «Зимни ресторандин» мукьув са аскIан дарамат гва, ракIарални «Халкьдин яратмишунрин кIвал» кхьенва. Гьаниз гьахьна, Забит муаллим жузуз! Жуван цIар-хатI авай дафтарни яхъ гьа!
А йифиз хвешивиляй зи вил ахварал феначир…
Пакадин йикъан экуьнахъ «Дедушка Тимофеян» (а чIавара хуьруьз автобус цIийиз ахъайнавай, чи шофер кьуьзуь са урус тир) автобусдаваз рекье гьатна…
-Салам-алейкум! Квекай Забит муаллим вуж я?-жузуна за кани тир дарамат жагъурна, къенез гьахьайла.
-Зун я, чан хва! Са инихъ ша кван… Вун ни ракъурнавайди я?-жузуна кьелечI якIарин, буйдиз кьакьан, чина хъпи ранг авай, юкьван яшарин итимди.
Адан кьилив кIватI хьанвай ксар вужар ятIа заз гуьгъуьнай чир хьанай: Ядуллагь Шейдаев(лезги прозада вичиз лайих чка авай кхьираг, «РикIер михьи хьайила» эсердин автор), Эшреф Келбиханов (ада кьве чIалал шиирар кхьидай), Лезги Нямет (рикIик цIай галай шаир), Эгьмед Шихкъайибов («Къизил Къусар» газетдин кIвалахдар, шаир)…
И ксар чи районда лезги чIал-литература, газет-радио патал чан эцигай ксар тир!
Лезги халкьдин тарихда вичиз кутугай чка авай Дадашбаладин хва Забит Ризвановахъ галаз зун гьа икI чирхчир хьанай (амни лагьана канда хьи, Забит муаллимди зи уьмуьрдин рекье кьетIен чка кьунва. Гьавиляй гьар серфе акатайла, за Манкъулидхуьруьн сурара авай адан сурал фена дуаяр кIелзава. Нур къурай вичин сураз!).
А касди гьасятда зи дафтар къачуна, сад-кьве цIар кIелна, ахпа Ядуллагь муаллимдихъ элкъвена лагьана:
-И жегьил хьиливидихъ галаз мукьувай таниш хьана канда! Адан рикIе са вуч ятIани ава!..
Гьа икI зун «РикIин гаф» литературадин кIватIалдиз кьабулнай.
Чи хуьруьнви Наруллагь муаллимдин хва Гьасанов Валегьани шиирар кхьидай. ГьакI хьайила чун кьведни санал гьар вацран эхирдавай гьяддин юкъуз кIватIалдин межлисдиз санал фидай. Забит муаллимдин теклифдалди Я.Шейдаева чаз райондин радиодиз эверна (ам радиодин редактор тир), чав са-кьве шиир кIелиз туна, жемятдив агакьарнай. Зи «Шикил» тIвар алай шиир гзафбурун хушуниз атанай… Ватандин ЧIехи дяведай тахтай зи хайи халу Шагьмирзе Нурагьмедован руьгьдиз бахш авунвай и шиир зи сифте улубда гьатнава…
Зун кIелун патал Бакудиз акъатна, гуьгъуьнайни Жалилабад, Худат. Вахтар къвез алатзавай. Гагь-гагь бубайрин хуьруьз-Хьилиз хъфиз хкведайла, са зур сят автобус рекье гьатиз вахт амукьайла, зун кIвачелай хьайитIани Забит муаллимдал кьил чIугваз фидай…
Ингье, атана алукьна «перестройкадин йисар». Уьлкведин гьар са пипIе хьиз Азербайжандани халкьдин жувкьатIунин процесс чкIанвай. Чна, Худата уьмуьрзавай лезгийрини, и процессдихъ кьил кутунвай. Забит муаллимдин хтул, шаир Медет гзаф актив тир. Чна 1990-йисуз «Муьшкуьр» тIвар алай Къенивилин Тавхана (маса гафуналди, културадин меркез) туькуьрна. Регистрация авун патал кIватIалдин программани устав герек къвезвай. Куьмек къачунин мураддалди чун халудин кьилив-Забит муаллимдиз чна гьакI лугьудай-атанай. Ада чаз вижевай куьмек ганай.
Садра зун пабни галаз Хьиляй Худатиз хквезвай, сумкаяр КцIарин виликан автовокзалдал туна, Забит халудниз фена.Чун хъсан кьабулна рекье тур Ризвановри чаз пайни кутуна:
-ЗатI тагана мугьман рекье кутун лезгидиз хас туш!-лагьай халуди вичи гъилелди туькIуьрнавай, тутун таран кIарасдикай раснавай шекерган, къене шекерни аваз Лимунедиз ганай. Амани лугьун хьи, касди гайи пай къедалди чи кIвале ама. Нагагь Забит Ризванован кIвал-музей туькIуьрун хьайитIа, шекергандикай аниз са экспонат жедай!..
Мад зи рикIел хквезва, «РикIин гаф» кIватIалдин 30 йисан юбилейдин югъ… КцIарин ял ядай паркунин вини кьиле авай виликан Низамидин тIварунихъ галай кино-театрдин дарамат сиве-сивди мугьманрив ацIанвай: Москвадай, Бакудай, Магьачкъаладай, Дербентдай, Сумгаитдай, куьрепатан ва кIелепатан лезги районрай…
Мярекатдал Иззет Шерифова доклад ийидайла, къал акъатна, КцIар райкомдин I-секретар А.Манафова вичин коммунистарни галаз экъечIна хъфена. Жемятарни къецел акъатиз кIвачин хьанвай… Зун фойедиз акъатайла, заз Ашукь Нуьсрета Забит муаллимдиз лагьай гафарин ван хьана: -Я Забит муаллим, зун иниз ви хатурдай атанвайди я, зун иниз халкь патал манияр лугьуз…
Забит муаллим ийир-тийир хьана амай, межлис чкIизвай, «чIехибуру» хъелнавай, инсанар бейкеф хьанвай… Завай акъвазиз хьанач: -Гьуьрметлу ашукь, вуна ихьтин крариз фагьум гумир, илига чуьнгуьрдал!
Са зур сятдин куьруь концерт ганай чаз а вахтунда Ашукь Нуьсрета. Забит муаллимдин кефияр тIимил кьван хьайитIани ахъайнай а касди!..
З.Ризванован руьгь чIехиди тиртIани, рикI гъвечIиди тир… Зи рикIел хквезва Совет уьлкве чкIизвай вядеяр… Са чIехи мярекатдал вичин, гьакIни чи халкьдин рикIяй тир, къарар кьабул хьайиди акур Забит муаллим ацукьнавай чкадал гъвечIи аял хьиз шехьна. За агатна жузуна: -Ана вуч хьанва, халу?
-За ихьтин къарар зи уьмуьр тирвал вилив хуьзвайди тир, чан хва! Гена текьена и югъни акуна!
Садра мад зун фенвай халудал кьил чIугваз. Хтана ам куьчедилай. Зун акуна, хвеши хьана, сивихъ хъвер квай гьалда:
-Гьа… зун исятда ви хуьруьнви Шавхабеган (чи хуьруьнви Илясов Имамалидиз ада туькIуьрнавай манидиз килигна икI лугьудай) кьиливай хквезва, ада лезги халкьдин дегь чIаван манияр зи тIалабуналди кIватIзава: рикIел хкиз, тардал тамамариз, лентиниз ягъазва, эвездал завай тIуьн-хъун къачузва. ИкI, къениндалди 60 макьам гьазур я!
Забит муаллимдин «Пайгъамбардин къацу пайдах» тIвар алай улуб чапдай цIийиз акъатнавай чIав тир. Са ктабни кьуна гъиле, хъуьчIуькни са коробка шоколадар, фена зун халудин патав. Са истикан чаяр хъвайидалай кьулухъ ада зав гвай улубдал автографни эцигна, зун рекье тунай…
Лезги халкьдин чIехи алим (гьам этнограф, гьам тарихчи, гьам чIаланни литературадин), чIехи шаирни кхьираг хьайи ЗАБИТ РИЗВАНОВАЗ са жуьрединни дамахдин тIвар ганачир. Айиб авач, ам тахьайтIани чи халкьдин Профессорни я, Халкьдин зарини! Алукьдайди я гьа вахтарни!
Вагиф Гьажиагъаев,
зари