Алатай йисан эхирдиз чIехи зари Лезги Няметан хкягъай эсеррин сад лагьай жуз акъатна. Чи къенин ихтилат гъилин хатIар къедалди хвена чав агакьрай заридин уьмуьрдин юлдаш Айиша халадикай я.
КцIарин агъа патан цIийи мегьлейрикай сада хва Нифталидин хзандихъ галаз уьмуьрзавай Айиша хала чаз гьа кIвале акуна. Яшар къудкъадав агакьзавай и дишегьлидин хъвер авай чиниз килигайла, ийизвай ихтилатрихъ яб акалайла заз Лезги Няметан эсерра авай женгинин руьгь акуна. Совет чIавара Лезги Нямета чIугур кьван азабрихъ галаз шерик хьанватIани и дишегьлидин руьгь са кIусни ханвачир. Чи сифте суални, чаз акуна мукьвалай таниш хьун кьисмет тахьай заридин Айиша халадихъ галаз кьиле тухвай уьмуьрдикай хьана.
-«Хуьре мехъер авай. Нин дем тиртIа рикIел аламач. Стха Сабир Няметахъ ва мад са шумуд жегьилдихъ галаз кьуьлериз акъатна. Кьисметди акI гъана хьи, зун Няметахъ галаз кьуьлуьз хьана. А чIавуз Бакуда институт куьтягьна Вурвара муаллимвалзавай жегьил гадади вичиз свас аквазвай. Зал хуьре мад са шумудан вил алай. Амма чIехи стха Сабира вун «чIулаваз» фида лагьанай. Гьа икIни хьана.
Чи мехъерилай ахпа, чун эвел Вурвара, гуьгъуьнай СДК-да са шумуд йисара чарабурун кIвалера кирийра хьайидалай кьулухъ КцIариз хтанай. КцIарани чун са шумуд йисуз зари Нуьреддин Шерифован кIвале кирида хьанай. Гьина хьайитIани чна сал цадай. Салун кIвалахрал Няметанни рикI алай. КIвалерин нубатда авай Нямет садра чун гьикьван кирида жеда лагьана райондин сад лагьай катиб Муьслуьм Муртузаеван кьабулдиз фенай. А чIавуз Муьслуьма ам пара чимиз кьабулнай. Вичин кабинетдин дакIардай аквазвай къе-пака куьтягьна канзавай кIвалер къалурна-«кандатIа за ваз инай кIвалер гун, тахьайтIа са тIимил акъваз вини мягьдеда гъен галай кIвалер эцигна куьтягьзава. Заз куь туькIуьрунарни, ийизвай крарни, кьиле тухузвай мярекатарни пара канзавайди я» -лагьана кIвалер хкягъун патал фикирдай вахт гана рекье хтунай. Чна гъен галай кIвал хкянай.
Жуван кIвал хьайидалай кьулухъ чаз къвезвай мугьманрин кьадар мадни пара хьанвай. Парабурни хайи чIалал кхьизвай интеллигенциядин векилар тир. Абрукай Бажиханумахъ, Зарифадихъ ва лакарви Азизахъ къедалди зи вил галама. Пара къени инсанар я. АкуртIа зи патай саламар лагь. Расим Гьажидизни аллагьди рагьметрай, амни Няметаз кани шакIурт тир.
Нямет вичин къвалав къвезвай виридав рикI кана агатдай, виридал рикIивай чIалахъ тир. Садра нупадин сеферда чи кIвале хьайи са межлисдин чIавуз Нямет къецел акъатайла кьвед-пуд кас адан гуьгъуьна раханай. ЦIун кIвале авай заз и ихтилатдин ван хьанай. Пакад юкъуз за Няметаз ван хьайи ихтилат ахъаяйла ам зи чIалахъ хьаначир. Къвери сефердани мад абур галаз кIвализ хтанай…
Садра Къубадиз эверна ана хьайи яргъи ихтилатрилай ахпа ам кIвализ хтана са сят кьван хъуьренай. Хуьруьн Ларакай кхьенвай шиир са нин ятIани хушуниз атанвачир. Хтана ада КцIара къуллугърал алай са шумуд эчIехви, тIигьирви, хуьлуьхъви ва муругъвийриз зенгна виридаз са суал ганай: «квез Лар алай чка чидани, куьн ана хьайиди яни?» Вирида са жуьредин «чида» лагьана жаваб гайила, адан хъуьруьн мадни пара жезвай. Кар гьинал алатIа чир хьайила са хейли чIавуз Лар лугьуз зунни хъуьренай…
Варцар-йикъар алатайдалай ахпа мад сеферда Няметаз Къубадай эверна. Гила анай хтайла Няметал хъвердай гьал алачир. Са шумуд юкъуз ам садавни раханач, ахпа вичин гъилин хатIарин арадай хкягъиз, чарар акъудиз цIай авай пичиниз вегьена. Са хейлибурни шалунин юкьвал кIватIна кьуд пипIиз тIвал гана зав вугана: — «Ма паб, ибур гьина кандатIани чуьнуьхра, алай чка гьич зазни лугьумир». Зун кар гьинал алатIа гъавурда акьуна. Советрин гьукуматдин девир гъвечIи халкьар патал пара писди тир. Иллаки чи халкь патал. Вуч хъсан хьана, а гьукумат фад чкIана. Гила чи республика кьилди хьайидалай кьулухъ, Лезги Нямета кIвалахай пуд нумрадин мектеб- дизни, шегьерда са куьчедизни адан тIвар ганва, эсерар акъатзава…»
Айиша халади и ихтилатардай чIавуз адан чинай Лезги Нямета чIугур азабар, тIалар, заридин жегинин руьгь аквазвай…
Ватандин ЧIехи Дяведа 1943-йисуз кьейи зари эчIехви Шемседдин Пиругъланов Айиша халадин чIехи стха тир. Адан гъилин хатIар уьмуьрдин юлдашдивай хвена къвери несилрив агакьариз тахьуни виридаз таъсирнавай. И кардикай виридалай пара дерт хьанвайди Айиша хала хьанай. Гила адан вичин кьисметдизни гьа ихьтин йикъар атанвай. Адаз вичин стхадин суса авур гунагь кар тикрар хъийидай гьахъ авачир. Гьавиляйни Айиша халадин хиве гьатнавай кардин заланвал мадни пара хьанвай. Лезги Няметан экуь, женгинин руьгь Айиша халадиз и карда чIехи куьмек хьана. Адалай и кар алакьна. Гьавиляйни къе адан рикIиз са регьятвал атанва. Советрин девирдин диссидент зари Лезги Няметан гъилин хатIар хвена къвери несилрив агакьарун гьар са касдин гьунар тушир. Гъилин хатIариз я фу, яни яд канзавачтIани советрин спецслужбаяр гуьгъуьна гьатнавай са заридин гъилин хьатIар хуьн гзаф хата квай кар тир. И кардин вягьтедай къвез хьанвай Айиша халади къе вичин къвалав гвай хтулризни уьмуьрдин тарсар гузва. Гьавиляй хтулри, пуд лагьай класда кIелзавай Мегьемедалидини, вад лагьай класда кIелзавай Фатимади чIехи бубадин шиирар хуралай лугьуникай гьяз къачузва. Фатимади лагьайтIа, вичи шиирарни кхьизва. Ада вичин чIехи бубадиз кхьенвай са шиир чазни кIелна:
Шаир буба, чан зи ширин,
ГьикI я вун и къара серин?
Хъсан ятIа, чазни хъсан,
Хьанва вун чаз мадни масан.
ЧIехи хьанва аялар ви,
Вири сад хьиз хъсан, ферли.
Сад духтур я, сад инженер,
Сад учител, сад бухгалтер.
Хабарар чаз пара ава
Сад-садалай хъсан, багьа.
ГьикI лугьуда я чан буба,
Вун хьанва лап масан буба.
Мел-мехъерик зун Айиша халадал гьалтнайтIани, идавай- адавай пара ихтилатар ван хьанвайтIани, чин-чинал ацукьна ихтилатриз сифте сефер тир. И дишегьлидин уьмуьрдин юлдаш зари Нямета чIугур кьван вири азабар адахъ галаз пайнаватIани и кардал са кIусни пашман тушир Айиша халадин ихтилатар са барка уьмуьрдин чIехи тарсар я.
Камран АЛАМВИ
P.S. ЭчIехуьре -ЦуьцIе Нифталидин чуьхверрин багъ авай. А багъ гила амачтIани ада вичин тIвар анал туна. Адан хва Нямета лагьайтIа, вичин тIвар лезги литературада къизил хафаривди кхьена… Нупа хтулринди я.