Фейруз Абумуслимович Беделов Урусатдин кхьирагринни журналистрин кIватIалрин член, тарихдин илимрин кандидат — этнолог я. Ам лезгийрин Бакудавай «Самур» културадин маканди ахъаяй гьа тIвар алай газетдин ва гьакьни Азербайжанда акъатай сад лагьай аслу тушир «Алпан» газетдин кьилин редакторни хьанай. Адан 1990-йисуз Бакуда чапдай акъатай «Миф» роман ва гьакIни Москвада акъатнавай «Астральная религия лезгин» улубрин пуд том чи мифологиядиз илимдин патай цIийи жуьреда килигун я. Фейруз Абумуслимович чи тарихдиз талукь са шумуд улубдин кирамни я.
— Аслу тушир лезги газет «Алпандин» сад лагьай нумра акъатайдалай инихъ 20 йис алатнава. Зи сифте суал газетдин тIвацикай я: вучиз «Алпан»?
— Чи чIала, тарихда, мифологияда ихьтин тIварар ава: Алуп, Алупан, Алпан. Квез чидайвал, «Алуп» тарихдин илимди Кавказдин Албания тIвар алаз кьабулнавай гьукумат туькIуьрай мифологиядин образ, а гьукуматдин сад лагьай шарвал (пачагь) хьайи кас я. «Алупан» чи чIала за винидихъ рикIел хкай гьукуматдин тIвар хьиз кIеви хьанва. «Алпан» лагьайтIа, виридаз чидайвал, ам чи гъуцарин динда цIун гъуцран тIвар, чилин винелни, чилин кIаникни, экуь дуьнядани, мичIи дуьнядани гъиле цIайлапандин тур аваз гьахъ, адалат хуьзвай къуват я. Чун гьакь пара кандай халкь я, гьавиляйни, лезгийрин Азербайжан республикада пуд чIалал акъатзавай сад лагьай аслу тушир газетдин тIвар «Алпан» эцигун чара авачир кар тир.
— «Самур» газет аваз-аваз кьвед лагьай лезги газет регистрация авун, акъудун герек тирни? Вилик акъвазнавайди вуч тир: куь амбицияр, тахьайтIа аслу тушир газет акъатуниз обществода авай тIалаб?
— Сад лагьайди, 1992-йисан эхирар, I993-йисан эвелар рикIел хкин. Уьлкведа гъулгъулаяр авай, власть гъилиз къачуз канзавай къуватар са шумуд тире хьанвай. И шартIара аслу тушир газет — дуьз гаф, гьахъ гаф кхьиз-лугьуз жедай азад трибуна чи халкьдиз герек тир.
Кьвед лагьайди, амбицияр авачир, амбицияр амачир, яни, амбицияр эсиллагь вичиз тахьай инсан и дуьнядилай гъил къачунвай инсан я. Чанда рикI, къене руьгь амай кьван гьар са касдиз и экуь дуьнядин вири кьетIенвилера гъил экъуьриз, абур кьатIуз, абурукай менфеят къачуз канзавайди я! «АкI туш» лугьузвайбур, завай хьайитIа, тапарарзавайбур я!
Пуд лагьайди, ихьтин са кар авайди я: и дуьнядин лацувал-чIулавал, туькьуьлвал-верцIивал акунвайбурал, кьатIанвайбурал вичин сихилдин, халкьдин вилик «гьече» лугьудай са пар гьалтзавайди я. И пар са ни ятIани ви къуьнел, ви далудал эцигзавайди туш. А пар вуна жува къачузвайди я. Вучиз лагьайтIа, а пар ял тавурла, а пар гвачиз ваз жув Кас хьиз ахквадач! Вун а пар гвай чIавуз Кас я, тахьайтIа ваъ! Гьавиляйни, «Алпан» газетдин сад лагьай нумрадин сад лагьай чина кьилин редакторди ихьтин гафар кхьенвай: «Газетдин редакцияди лезги чилел, лезги цаварин кIаник уьмуьрзавай, гьакIни чара-чара крар себеб яз яргъариз акъатна къураба хьанвай вири лезгийрин кьегьал руьгьериз Алпандин цIукай пай ракъурзава. Ам лезгивилин цIай я! А цIай са лезгидин рикIени туькъуьн тавурай!» Газетдин гьа чина мадни кхьенвай: «Алпан» лезги халкьдин азад трибуна я!»
Газетдин уьмуьр яргъи хьаначтIани, ам цIайлапан хьиз атана-хъфенатIани, редакциядин коллектив вичи хиве кьунвай манифест кьилиз акъудун патал алахъ авурди я.
— Газет ни акъудзавай?
— Заз къе-20 йис алатайдалай кьулухъ са «сир» ахъайиз канзава: эвелан «Самурдин» коллективди кIватIал хьана «Алпан» газет акъудзавайди тир. Редколлегиядик Ф.Айдаев, Т.Амирасланов, Ж.Жалалов, С.Керимова, А.Керимов, К.Курбаналиев, М.Нежмеддинов, Э.Пирвердиев, Э.СтIурви, Я.Яралиев хьтин чанда рикI, къене халис лезги руьгь авай интеллигентар галай. Газетдин 7 лагьай нумрадилай авална и кIвалахик М.Меликмамедовани къуьн кутунай.
Газет ахъайзавайди, адаз спонсорвалзавайди Ариф Керимов тир. Гуьгъуьнлай ам Москвада ФЛНКА-дин (Лезгийрин Федерал Милли Културадин Автономия) президент хьана, гилани гьа кардал машгъул я.
— Лезгийри лугьуда: «сад канивал, сад жеривал». Куь фикирдалди, «Алпандивай» вичи хиве кьунвай рекьяй физ хьанайни?
— «Алпан» рикIивайни лезги халкьдин азад трибуна тир. Редакцияди жезвай крарикай авай-авайвал, са кичIевал, регъуьвал авачиз информация гузвай, дуьз гафар кхьизвай. И кар газетдин патав кIватI хьанвай талант авай журналистрин чIехи зегьметдин натижа тир. Заз газетдин гьуьрмет хкаждай макъалаяр кхьей С.Керимовадин («Миллилик, йохса миллетчилик»), М.Меликмамедован («Надир шагьдал хер авур тават», «Гьажи Давутан ватанда», «Гьеребар кукIварай лезги руш», «Лезгияр» ва мсб.), К.Къурбаналиеван («Олимпиядин чемпион», «Халкьдин квахьна физвай сенят», «Квез чидани?» ва мсб.), В.Севзиханован («Август гежесинин къаранлыгъы», «А было ли равновесие?» ва мсб.), Э.СтIурвидин («Космос в фольклоре лезгин», «Внутренний мир человека в представлениях лезгин» ва мсб.) тIварар кьилди кьаз канзава.
Газетдин финансрикай…
— Чи фикирар, проектар, планар пулун такьатрилай аслу хьун чаз къени проблема яз амазма. 20 йис виликни гьа икI тир. Гьа себебдай санлай кьурла газетдин 13 нумра акъатна: 12 нумра 1993-йисуз, 1 нумра 1994-йисуз. Ахпа газет акъвазна.
Газетдин коллективдивай вуч ийиз хьана?
Редакцияди фикир гузвай са бязи крарикай кьилди рахаз жеда:
— «Алпан» газетди Азербайжандин Лезги Демократ Партия (гуьгъуьнлай «Азербайжандин Милли Барабарвилин Партия» тIвар алаз юстициядин министерстводин коллегияди I993-йисан I0 ноябрдиз регистрация авунай) туькIуьрун патал гзаф кIвалах тухвана. Лап сад лагьай нумрада партиядин Устав, кьвед лагьай нумрада партиядин седри Ф.Айдаевахъ галаз интервю, маса нумрайра партиядин цIийи Уставни Программа чап авуна. Республикадин районра партиядин чкадин тешкилатар арадал атуникай, абурун маса партиярихъ галаз, гьакIни чара-чара обществодин тешкилатрихъ галаз алакъайрикай фад-фад материалар гана. Са гафуналди лугьуз жеда хьи, «Алпан» авачиртIа партия четин арадал къведай.
* Газетди Азербайжандин республикадин, гьакIни Дагъустандин уьмуьрда физвай политикадин процесрикай ара датIана информация гузвай. Кьулан вацIун кьве патани уьмуьрзавай чи къунши халкьар, абурун проблемаярни рикIелай ракъурзавачир.
* Редакцияди чи культурадиз талукь крариз гзаф фикир гузвай. Газетда лезгийрин хафалагдикай (алфавит), чи тIварарикайни фамилийрикай, сихилрин тIварарикай дискуссияр фена. И дискуссийриз кьил гайибур Я.Яралиев («Бегьем тушир элифри лезги чIал кесибарни авунва, дегишарни», «Има жи хайдин чIал я»), К.Къурбаналиев («Чи сихилрин тIварар гьикI хьурай?»), В.Муьшкуьрви («О наших фамилиях», «Алфавитда цIийивилер герек яни?»), Э.СтIурви («Какими должны быть лезгинские фамилии и отчества») ва масадбур тир.
* Редакциядин коллективди фолклор кIатIдай кIвалах (гьеле «Самур» газетда кьил кутунвай кIвалах) акъвазарнач. ЦIийи хуьрун (кIватIайди Р.Оружева я), Зинданмуругърин (кIватIайди М.Ибрагьимова я) ва маса хуьрерин лирлияр газетдин чинриз акъудна.
* Редакцияди чIалан михьивал хуьн патал кьунвай рехъ давамарна. Чна хуьрерин диалектра амай, гьакIни Алупан девирдин улубдин текстинай жагъун хъувунвай цIийи гафар газетдин чиниз акьудзавай, кIелдайбурув агакьарзавай.
— Алупан девирдин ктабдин дешифровкадикай сифте хабар гайидини «Алпан» газет хьанай…
Къадим девирда албан элифралди кхьенвай, автор вуж ятIа малум тушир ктабдин са зул (чин) профессор Я.Яралиева дешифровка авуна лагьай хабар «Алпан» газетдин 1993-йисан апрелдин 29-даз акъатай 5-нумрада чап хьанай. Ярали муаллимдин гьунар яз вири дуьньядиз малум хьанай хьи, алупан элифрал кхьенвай ктаб маса чIаларал ваъ, анжах лезги чIалал кIел жезва. Адалай кьулухъ газетди Я.Яралиевахъ галаз интервю, Мингечаурдай жагъанвай кхьинрин дешифровкаяр, гьакIни авторди кхьенвай са шумуд маса макъалаярни ганай, Кавказдин Албаниядин девирдин хафалаг, культура папуляр авун патал кIвалах тухванай.
— «Алпан» газет агал хьайидалай 19 йис алатнава…
А кар фадлай девирдин рехи ктабдин чарарин арада гьатнава. Къенин йикъакай фикир авун герек я. Къе Азербайжанда республикадин газет («Самур»), кьве журнал («Чи рагъ», «Алам»), гьакIни райондин газет («КцIар») акъатзава. «Алпандин» гъил агакь тавур крар абуру кьилиз акъудзава. Гьавиляйни заз къенин интервюдикай менфеят къачуна вилик тIварар кьур редакцийрин коллективриз чандин сагъвал, руьгьдин векъивал, агалкьунар тIалабиз канзава.
Интервю къачурди Камран Аламви я.
alamvi.kamran@mail.ru