СтIуррин хуьре дуьнядиз вил ахъаяй, хайи хуьрени сифте чирвилер къачур Эдгьем Шагьмурадова юкьван мектеб КIеледа (гилан Къубада) акьалтIарна. Гьа йисузни ам Нафтадин институтдиз гьахьна. Вичин бажарагъ, кьатIунралди дикъет желбай жегьил гада, вад йисалай политехник институтдин муаллим хьана. Куьруь са вахтунда электротехникадай диссертация хвена, техникадин илимрин кандидат тIварни къачуна Алай чIавуз Э. Шагьмурадов Бакудин эцигунринни архитектурадин университетдин доцент я. Эдгьем муаллим виридаз тек техникадин илимрин кандидат хьиз ваъ, гьамни дерин философиядин веревирдер, дуьнядин поэзиядай, прозадай хъсан хабар авай са алим, гафунин устIар хьизни чизва.
Эдгьем Шагьмурадовахъ (шикилда чапла пата) галаз ихтилатзавайди журналист, публицист Билал Адилов я.
Б. А. Эдгьем муаллим, Куьн акурай, рагъ акурай. Гьикьван чIав тир Квехъ галаз ацукьна ихтилат ийиз канзавай… Мел-мехъерра, хийир- шийирда фад -фад чун сад-садал расал жезватIани, вахт жагъурна гегьеншдик ихтилатдай имкан хьаначир… Ингье и гуьруьшдиз гъиле “АЛАМ” журналдин 5 лагьай нумра аваз атанва Куьн. Гьавиляй сад лагьай суални за адакай гуда. Журналдикай Куь фагьумар…
Э. Ш. Чан сагърай, Билал. Эхь, журнал за сифте нумрадилай вилив хуьзва. Маса жуьре женни мумкин туш. Ихьтин са журнал акъатун лезги медениятдин тарихда чIехи са вакъиа я. Вични базардин мадаратдин шартIара чапдин орган тешкилна арадал акъудун чехи са кьегьалвал я. Журналда зи вили кьур сад лагьай жигьет адан иервал я. Полиграфиядин, гьакIни дизайндин жигьетдай кьетIенвилер, цIийивилер пара ава. Авайвал лугьун, ихьтин форматдин, ихьтин тираждин журнал гьеле чи тарихда заз акунвач…
Б. А. Эдгьем муаллим, гила ша критикадиз элячIин чун… Чаз, дуьз я, тарифни хуш я… Амма вилик фин паталди гьар са чIавуз критикадизни яб гун, адакай нетижаяр хкудун герек я. Иллаки Куьн хьтин алимрин фагьумрихъ жегьил несилар паталди чIехи мас ава…
Э. Ш. Зун ви гъавурда акьуна. Журнал кIелдайлани за и кар кьатIана. Ам акъудзавай ксариз критикадикай кичIезвач. За лугьудай, лап акси яз чеб критика ийизвайбурузни чка ганва вичин чинра. Идалдини «АЛАМДИН» чи акъатзавай муькуь газет -журналрилай тавафат акун четин туш. Им вични эхир тарифдиз лайих кар я. Амма асул дустуни са тарифдач, татугайвилерни къалурда. Зани жув квез дуст кьазва. Гила яб це заз. Тематика гегьенш ятIани, пара авторар желбнаватIани, орфографиядин гъалатIар ава, пара макъалаяр илимдин макъалаяр хьиз чIехи я. Парабуруз куьруь макъалаяр канзава. Лезги хуьрериз фена, анавай инсанрин уьмуьрдикай кхьейтIа хъсан жеда. Ида гьамни журнал халкьдин арада чкIуринин крарни хъсанарда. Завай хьайитIа, лезги интеллигенциядин векилри чпелай алакьдай вири куьмекар гана канзавайди я журналдиз.
Б. А. Гаф атай чкадал лугьун. Интеллигенциядиз халкьдин медениятдин винеллай къат, адан руьгьдин гьални лугьуз жеда. Эдгьем муаллим, хайи тарих, меденият чирун, чIал вилик тухунин рекье интеллигенциядин рол гьихьтинди хьун лазим я? Лезги интеллигенция вичин миссиядин вягьтедай гьикI къвезава?
Э. Ш. Гегьенш тема я. Гьар са кIелнавайди, лап илимдин рекье чехи агалкьунар къачунвай гьар са касни интеллигентдай гьисабиз жедач. Инсанди вичин намус-виждандин вилик жаваб гузвачтIа, къене са интеллектдин азадвал авачтIа, адаз за гьикI интеллигент лугьун? Эгер алимдин рикI халкь паталди кузвачтIа, эгер алим жемиятда физвай процесрин кIвенкIе авачтIа, ада вичиз интеллект тIвар гунни эсиллагь дуьз туш! Хквен гила чун чал, чибурал. Авайвал лугьуда за. Чи интеллигенциядин кIвалах къене зунни аваз пара зайиф я. Чавай гьеле девирдин тIалабунриз килигна чи крар кьилиз акъудиз жезвач. Мукьвара и проблемадикай жуван фагьумар кхьин планда ава зи… Гьавиляй зун пара рахадач.
Б. А. Эдгьем муаллим, чаз виридаз Куьн са техникадин алим хьиз ваъ, гьамни са поэзиядин ашукь хьиз чизва…Техника гьинай, поэзия гьинай? Им хобби яни, тахьайтIа?…
Э. Ш. Вуч хобби, яда? Поэзия зи руьгьдин гьал, зи рикIин кьарай я. КIвалахдилай кьулухъ, галатнавай чIавуз Етим Эминан са шиир кIелуни гьихьтин лезет гудатIа чидани ваз? Поэзиядин суьгьурди инсан маса алемдиз тухуда. Дерт-гъам, йикъан шуьруькьумар авачир са дуьнядиз…
Б. А. Етим Эмин Квез пара кан хуьн заз сир туш. Пара межлисра заз Куьне адан шиирар, гьакIни Азербайжан чIалаз Куьне элкъуьрнавай эсерар кIелдайла са затI дериндай кьатIанай за: Эдгьем муаллим халисан поэзиядин фанат я…
Э. Ш. Мукьвара зи гъиле са цIийи улуб гьатна. Зи дуст, чIехи профессор, дуьняда машгьур тир чи Камал Абдуллаеван хайи стха Асеф Мегьманан гъезелар. Заз маса чIаларал кхьенвай гъезелар пара чида, сятралди хуралайни лугьуз жеда. Дуьз лагьайтIа, лезги чIалал икьван хъсан гъезелар акъатун гьич акьулдизни къведачир! ЧIехи мана- метлеб, уьмуьрдин философия ава Асеф Мегьманан гъезелра. Хъсан эсер фадни кьиле гьатда, анани амукьда. Гьавиляй и йикъара ЭчIехуьре Мегьман Абдуллаеван гьуьмбет ахъайдай межлисда завай Асеф муаллимдин 2 гъезел хуралай лугьун тавуна акъвазиз хьанач…
Б. А. Куьн жегьил чIаварилай поэзиядин къене авай кас я. Бес дуьнядин классикрикай Куь руьгьдиз виридалайни мукьвади гьим я?
Э. Ш. Шак авачиз, Oмар Хайям! Зун фаданлай адан рубаийрал ашукь я. Азербайжан, урус чIаларал пара кIелна за Хаяман эсерар. Амма за ваз са гаф лугьун. Гьар са шиир хъсан гъавурда акьун паталди, ам вич авторди сифте кхьенвай чIалал кIелна канда. Садра заз чи кафедрада кIвалахзавай са профессор дустунив Хаяман фарс чIалал улуб акуна. Зи маракьрикай хабар авай и касди заз а улубни пишкеш гана…
Б. А. Гьайиф чугунайни фарс чIалал кIелиз хьанач лугьуз ?
Э. Ш. Ваъ! Гьайиф вучиз чугда кьван? Гьа йикъалай ацукьна зун фарс чIал чириз! Лап мектебдин сифтегьан учебникрилай кьил кутуна. Гьа икI Омар Хаяман поэзиядиз авай канивили зун кьве йисан къене фарс чIал чириз мажбурна. Ингье гила за квез гьикьван кандатани адан рубаияр оригиналда авай хьиз хуралай лугьун!
Б. А. Пагь! Килиг садра поэзиядин гуж гьихьтинди ятIа! Им гьамни заридин чIехивал тушни бес? Эдгьем муаллим, квез гьихьтин шиирар хуш я?
Э. Ш. Дуьз тучир ихьтин са кьатIун ава… Пара улубар басмадай акъатнавай, реклама пара авай зарияр парабуруз хъсан хьиз аквазва. Амма зун паталди акI туш! Гьич Омар Хайямани пара кхьенвач. Ам заривилелай кIвенкIе математик, астроном тир… За межлисра фад-фад са шиир лугьуда азербайжан чIалал, бубадикай я а шиир. Гьич парабуруз адан автор (Бегьруз лугьудай са гада я) чизвач. Амма гьикьван иер, гьикьван мана авай шиир я! Ихьтин зарийри лап рикIин къеняй къвезвай цIарар чарцел акъудзавайвиляй, пара чIавузни чпин шиирар сандухда хуьзва. Са хьайи кар лугьун за. Шумуд йис идалай вилик зи кIвализ са зенг атана: «Исрефил халуди чан гузава, фад агакьа!» Зун тадиз са такси кьуна, «хутордиз»(Бакуда поселок-ред.) фена. Зун акурла халудин чина экв гьатна: «Эдгьем, хтул иниз ша, зи патав ацукь. Вуна са «Буба я» шиир кIела кван…» Заз маса чара амукьнач. Юзазвай ванцелди шиир са тегьерда лагьана кьилиз акъудайла, Исрефил халуди агь чIугуна кIвале кватI хьанавай мукьва-кьилидаз лагьанай: «Аку садра, вуч хъсан гафар ятIа. Гила эвера куьне фекьидиз»… Гьа юкъузни ам гьахъ дуньядиз фенай. Ихьтин крар пара ава. Яргъал вучиз фида. Зи рагьметдиз фенвай стха Алимурад Шагьдагъвиди шиирар кхьидай, гьич зазни къалурдачир. Садра гьикI ятIани зи гъиле адан са шиир гьатна, акьван заз хуш хьана ам. Гьа юкъузни КцIара зун са мехъерихъ фена канзавай. За стхадиз гьа межлисда адан шиир кIелиз канзава лагьайла, касдихъ къалабулух акатна саки: «Вуна вуч лугьузва яда? Килиг гьаа… Лазим туш!». Гьа ихьтин «лазим тушри» пара талант авай ксар кIелдайбурувай яргъаларнава. Вуч хъсан я, ахпа завай стха гъавурда туна, адан ширрин улуб акъудиз алакьна. Гьавайи лугьузвач: талант авайдаз куьмек ая, рехъ къалура, талант авачирди вич вилик фидайди я.
Б. А. Поэзиядикай, чIаларикай гаф кватайла заз са меселадикайни рахаз канзава. Имни чи хайи чIалан михьивал хуьн я.
Э. Ш. ЧIал вуч са чан алай организм хьиз я. Адан михьивал гьар са чIавуз хуьн важибни я. За эхиримжи вахтара кхьинриз фагьумар гузва. Са кьадар дегишвилер ава хъсан патахъ. Жегьилрин арада чIалакай физвай полемикайрини рикI шадарзава. Амма са ихьтин гьакъикъатни ава. ЧIал михьун лагьайла бязибуру и процес маса чIаларай атанвай гафарикай азад хьун хьиз кьатIузва. Вири чIалара ава патарай атанвай гафар. Абурун чкадал чи далектрин гафар кухтун герек я.
Б. А. Эдгьем муаллим, гьихьтин музыкадиз яб гузава Куьне? Алай чIаван лезги манияр гьикI аквазва Квез?
Э. Ш. Поэзия вучни са музыка я. Заз лагьайтIа, жуьреба манияр хуш я. Амма жуван халкьдин манияр иллаки. ЦIийи манийризни яб гуз алахъзава, амма алакьзавач. Дуьз лагьайтIа, хъсан манияр арадал къвезмач эхир чIавара. Лап тарифарзавайбурни тек са лезгинкадин ритмдаллайбур я. Пара чIавара манидарри музыкаяр гьинай -гьанай къачузва, тадиз лезги чIалал сивел атай мана квачир гафар эхцигна тамамарзава. Чебни чIехи пай дишегьлийрин тIварар эцигнавай «манияр» я. Ихьтин манийри жегьилрин кьатIунарни галаз чIурзава. Гъил хкажна мехъерихъ кьуьлзавайбуру , гьич мани квекай ятIани, адан мана-метлеб вуч ятIани байихзавач. Са мисал лугьун. Чи классик Етим Эминаз хъсан са шиир ава : «Дустариз». Шиирдиз кхьенвай макьамни акьван писди туш. Амма ам чамран дустарин кьуьлуьн макьам туш гьа! И шиир Эминан рикIин гьарай тир эхир…
Заз манидин музыкадилай кIвенкIе гафар важиб я. Гьайиф, гафар чкадаллай са кьуд-вад манидин тIвар къаз заз къе четин я. Бес вучин лазим я? Чаз Кьулан вацIун эрчи пата исятда профессионал жигьетдай мани кхьизвай композиторар авачиз туш. Видади Зуьлфикъарован,Фаик Къардашован манияр са чIавара халкьдин сейлибурузни элкъвенвачирни? Амма эхиримжи вахтара абурун ван са акьванни акъатзавач. А патани Асеф муаллимни Мегьамед муаллим я заз чизвайбур. Асеф Мегьмана кхьизмач, яшди вичин гаф лугьузва, гъиле кIекец тунва залум кьисметди. Мегьамед муаллим амма мани кхьизвачтIани гьакI акъвазнавач. Гьалал я адаз. «Шарвили» хьтин са опера арадал гъанва. Им чаз чIехи дамах я. Чи жегьилрин арада музыкадин рекьяй талант авай ксар жагъурна, абуруз музыкадин савад гунин кар тешкилун лазим я. Ихьтин жегьилар винел акъудун паталди чи чапдин органарни алахъайтIа хъсан жедай. Хъсан музыкадиз туькуьдай мана авай шиирар чахъ авачиз туш.
Б. А. Ихьтин са кьатIун ава: хъсан къанунар адетрикай тIушуннавайбур я. Амма имни са гьакъаикъат я, пара чIавара чун адетрин есирни жезва…
Э. Ш. Им зи рикI гьамиша тIарзавай са месела я. Хъсан адетар чахъ пара хьанва. КандатIа хийирдин, кандатIани шийирдин. Гила ша килигин, чаз вуч ама, вуч амач. Сад лагьайди, мелерикай рахан. Низ ава ихьтин адет? Глобализациядихъ физвай са чIавуз чи хуьрера гьелени тек -тек хьайитIани мелер ама, им чIехи кар я. Шийирдин крар хьайилани хуьрунвияр кIват хьана, вири элди межлис рекье твазва. Шегьердавай хуьруьнвийрини, районвийрини сад-садахъ галаз авсият хуьн, чи адетар хуьн пара важиб я. Амма чи мехъеррикай, иллаки шегьердавай мехъеррикай рахадайла зун акьван оптимист туш. Ресторанда жезвай мехъерар квезни аквазва. Мад вуч лугьун? Бес гьинава чи «Перизада» , «Гьай мерженар»? 30 йис вилик зун СтIура са мехъерихъ хьанай, стхадин хцин. Ана дишегьлийри лагьай лирлияр къени зи япара ама. Гьикьван лирлияр чидай абуруз! Гьайиф абурукай парабур и дуьняда амач. Гьар сад фолклордин са энциклопедия тир. Я стха, гила хуьрера авайбуруни шегьерда чна негьзавай форматдин мехъерар ийиз алаxънава. Килиг садра, гатфарин юкъуз, гъенел чIехи багъ алай са инсан, мукьва-кьилини кIватIна, вичин веледдин мехъер авун паталди са шумуд километр рехъ атIана райондин юкьвал-ресторандиз къвезва! Бегем ресторандин гьарай- эвердивай, вири тIуьн -хъунни къеневаз, хуьре тарцин кIаник булахдин цикай гьазурнавай са сумавардин чай хъун эвез женни? Гила ви суалдин кьвед лагьай патал хквен. Шегьерда, гьакIни бязи хуьрерани ясдин межлисра столдин винел тежезвай нямет авач. Садаз имкан аватIа масадаз жезвач эхир. Гьавиляй ихьтин «адетрикай» яргъал хьун лазим я. Ясдиз кIватI хьанвайбур тIуьн-хъун паталди къвезвач. Са гафуналди, гьар са халкьди вичин девиррилай аманат амай, гьар са инсан паталди хийир авай адетар хвена пакаман несилрив агакьарун чIехи кар я.
Б. А. Эдгьем муаллим, Квехъ галаз ихтилатдайла вахт гьикI фенатIани чир жезвач. За Квез чандин сагъвал, чIехи агалкьунар тIалабзава. Куьн хьтин къени рикI авай интеллигентар гьар гьина хьайитIани чи кьилин дамах я…