Зи фикирдалди ХХ асирда уьмуьрай ксарикай лезгийрин тарихда амукьдай вад кас аватIа, абурукай сад Забит Ризванов, кьвед лагьайди Лезги Нямет я. И кьве касдини чпин рикIер, Данкоди хьиз, хурай акъудна, чирагъдиз элкъуьрна, лезги халкьдин рехъ экуь авуна. Лезги халкьдин милли къанажагъ дигмиш хьунин, адан ватанпересвилин руьгь хкаж хьунин ва милли идеяяр чукIурунин карда абуру гзаф чIехи зегьмет чIугуна.
Мамедалиев Нямет Нифталидин хва 1932-йисан майдин 20-аз КцIар райондин ЭчIехуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб акьалтIарайдалай кьулухъ ам Бакудиз фена ва ада сифте пеше чирдай мектебда, гуьгъуьнай Азербайжандин педагогикадин институтдин филологиядин факультетда кIелна. 1956-йисуз, институт куьтягьна, хайи райондиз хтай Нямета, сифте са кьадар вахтунда Вурварин хуьруьн мектебда, ахпа Самур поселкадин мектебда ва гуьгъуьнайни уьмуьрдин эхирдалди КцIар шегьердин 3-нумрадин мектебда муаллимвиле кIвалахна.
Лезги Нямет шиирар кхьиз ЭчIехуьруьн мектебда кIелзавай йисарилай эгечIнай. Адан сад лагьай шиир 1947-йисуз Бакуда акъатзавай «Азербайжан генжлери» («Азербайжандин жегьилар») газетда чап хьанай. Гуьгъуьнай шаирдин лап хъсан шиирар лезги газетра ва альманахра акъатнай. Вич сагъ амаз шаирдин Бакуда кьуд ктаб: «Дагълара» (1964), «БембецI» (1966), «Зегьметдикай баядар» (1975) ва «Зи хиялар» (1984) чап хьанай.
1959-йисуз КцIар шегьерда шаир Забит Ризванов кьиле аваз «РикIин гаф» тIвар алай эдебиятдин кIватIал (объединение) арадал атана. Лезги Няметани и кIватIалда иштиракиз гатIумна. КIватIалди вичин вилик гегьенш макьсадар эцигнавай: лезги чIалал кхьизвай шаирар ва прозаикар санал кIватIун, дидед чIал, хайи халкьдин тарих, эдебият, меденият, мифология, фольклор дериндай чирун ва абур чирунин рекье халкьдин гегьенш къатариз куьмек гун. Са тIимил чIавалай кIватIалдиз лезги чIалалди кхьизвай гзаф къуватар желб хьана.
1976-йисалай «РикIин гаф» кIватIалдиз регьбервалун Лезги Няметан хиве гьатзава. Шаирди и чIавалай кIватIалдин карда мадни активдаказ иштиракзава. Ада кIватIалдиз хейлин цIийи къуватар — жегьил шаирар ва прозаикар желбзава. Абурун эсерар «Къизил Къусар» газетдин чинриз акъудзава, абурун ктабар чапдиз гьазурзава. Районда лезги поэзиядин нянар кьиле тухузва. Халкьдин арада лезги чIал, эдебият, меденият таблигъ ийизва.
***
Зун Лезги Няметахъ галаз 1980-йисан зулуз таниш хьанай. «РикIин гаф» тIвар алай эдебиятдин кIватIалда иштиракиз эгечIай сад лагьай йикъалай, Лезги Нямета зун гъавурда тунай: Масадан чIалакай ваз чIал жедач, чIал инсандиз дидедин некIедихъ галаз, ивидихъ галаз къвезвай са затI я. Маса чIаларал, чун гьикьван алахъайтIани, чавай гьа миллетрин векилривай хьиз хъсандиз кхьиз жедач….
Ахпа ада заз ихьтин са суьгьбет ахъайнай.
Бакуда институтда кIелдай йисариз ада азербайжан чIалал шиирар кхьин давамарзавай. Са юкъуз вичин шиирар ада чпиз тарс гузвай муаллимрикай ва Азербайжандин тIвар-ван авай писателрикай сад тир Исмаил Шихлыдиз къалурнай. Муаллимди вичин студентдин шиирар дикъетдалди кIелна, адаз меслят акунай: Вуна жуван дидед чIалал кхьихь. Ваз халисан шаир жез кIанзаватIа, анжах дидед чIалал кхьин лазим я.
Исмаил Шихлыдин гафарикай бейкеф хьайи жегьил шаир, институтдин профессор, машгьур литературовед ва критик тир Микаил Рефилидин патав фена, вичин кхьинар гьадаз къалурнай. Микаил Рефилидини адаз гьахьтин гафар лагана ва алава авунай: Ви шиирра манани ава, образарни, амма абура са затI агакьзавач. Амни рикIериз гьахьдай чимивал я. А чимивал ви шиирриз анжах на жуван дидед чIалал кхьейла къведа.
Микаил Рефили чIехи эрудиция авай алим тир. Азербайжандин литературоведрикай сифте яз ада Къафказдин Албаниядин эдебиятдин ирссагьибрикай сад лезгияр тирди къалурнавай . Микаил Рефилиди, гуьгъуьнайни кьилдин суьгьбетра, Няметаз лезгийрин тарихдикай рахаз, лезги халкь чIехи тарихдин ва медениятдин сагьибар тирди, лезги чIал Къафкъаздин виридалайни девлетлу ва гуьрчег чIаларикай сад тирди гъавурда тваз эгечIнай.
Вичин муаллимрин — Исмаил Шихлыдинни Микаил Рефилидин — суьгьбетрин таъсирдик кваз ада вичин шиирар лезги чIалал кхьиз гатIумнай.
***
Лезги Няметан тIвар-ван иллаки ихьтин са дуьшуьшдилай кьулухъ районда гзаф машгьур хьанвай. Са сеферда КцIариз Бакудай Азербайжандин бажарагълу шаиррикай сад тир Гьуьсейн Ариф атанвай. Партиядин райкомдин пропагандадинни агитациядин отделдин зеведишди тешкилна, КцIар шегьердин медениятдин кIвале адан поэзиядин нян кьиле тухузвай. Гьуьсейн Ариф вич хъсан шаир тиртIани, амма адаз сегьнедай шиирар лугьудай бажарагъ авачир. Жемятди гзаф сугъулвилелди яб гузвай адан шиирриз. Мярекат кьиле физвай са зур сятдилай инсанар чкIиз гатIумнай. Кар икI акур райкомдин отделдин зеведишди, залда ацукьна Гьуьсейн Арифаз яб гузвай Лезги Няметаз гаф ганай. Лезги Няметаз шаирвилин талантдилай гъейри вичин шиирар сегьнедай лугьудай хъсан бажарагъни авай. Лезги Нямета шиирар лугьуз акурла залдал саки чан хтана. Икьван гагьди хъфиз гьазур хьанвайбурни, залдай къецел экъечIнавайбурни хтана чкайрал ахцукьна. Тамашачийри гурлу капаралди, шаир са шумуд сеферда сегьнедиз хкана. Тамашачийрин патай Лезги Няметаз авай гьуьрмет акур Гьуьсейн Ариф эхирдай сегьнедиз экъечIна малумарнай: Жемятар и Лезги Нямет гьакъикъатдани чIехи шаир я. За жув адан ученик яз гьисабзавайди я… И гафарилай гуьгьуьниз кцIарвийри адазни капар янай…
***
Лезги Нямета КцIар шегьерда ва КцIар райондин хуьрера «РикIин гаф» кIватIалдин членрин иштиракдалди шиирдин нянар кьиле тухудай. Ихьтин нянрин вахтунда чаз халкьди лезги чIалаз, лезги поэзиядиз гьихьтин майил ийизватIа ачухдиз аквазвай. Иллаки Лезги Няметан, Къудрат Велиханован, Медет Эрзиманован, Зерифа Кьасумовадин шииррикай абуруз гзаф хуш къвезвай.
***
Лезги Нямет эдебиятдин кIватIалдин регьбер хьайи йикъалай адаз вичи кIвалахзавай школада са ставкадилай виниз са сятни тарс ганачир. Ам кIвалахдални, мехъерикни, ясдани са къат костюмар алаз жедай. А чIавуз шаирдин пуд аялди Урусатдин чара-чара шегьерра институтра кIелзавай. Шаир кесибвилин менгенеда акI кутунвай хьи, шаирдивай я къачуна тандал са къат абурлу парталар алукIиз жезвачир, я вичин студент аялриз бесдин кьадар пул ракъуриз жезвачир…
***
1985-йисан сентябрь тир. Лезги Нямет КцIар шегьердин азарханада къатканвай. Зун адал кьил чIугваз фенвай. Ада заз йифиз вичиз акур ахвар ахъайна. Вич фена акъатнавай лагьана Къутунхъарин хуьруьз. Илифиз кIан хьана Алирза Саидован кIвализ. Амма гьикьван рак гатанатIани, ам ахъаяй кас хьанач. Алирзади зун кьабулнач лагьана Лезги Нямета. Аквадай гьаларай, зун рекьидай хьтинди туш. Мецелди гьакI лугьузвайтIани, амма чина перишанвилин лишан авай Нямет муаллимдин.
Алирза Саидов 1978-йисуз, 50 яшни бегьем тахьанмаз, вахтсуз рагьметдиз фенай. Ам сагъзамаз Лезги Няметахъ галаз хъсан дуствилин алакъайра хьайиди тир. Лезги Нямета гьамиша адал хъсан шаирдал ва чIехи лезги патриотдал хьиз дамахдай.
***
Абур кIеви дустар хьунилай гъейри, гьакIни идеядин рекьин юлдашар тир. Якъин хьи, Лезги Няметаз вичин кьисметни гьадан кьисмет хьиз жедайди аян хьанвай. Гьавиляй адаз ахварай Къутунхъарин хуьрни Алирзадин кIвал акунвай.
Зун а чIавуз 25 йиса авай жегьил гада тир. Жегьил чIавуз инсандиз и дуьнья эбеди яз ганвайди хьиз жеда. Ада садрани кьиникьдикай фикирдач. А вахтунда Лезги Нямет рекьин мумкин тирди зи хиялдизни къвезвачир. Шаирдин сефилвал акуна зун адаз сабур гуз алахъна: Нямет муаллим, куьн гьеле юкьван яшарин итим я, куьне кьиникьдикай фикирдай вахт туш, инсан азарлуни жедайди я, сагъни. Къе-пака сагълам хъхьана экъечIдайди я куьн и азарханадай. Фикирмир са куьникайни…
Ада заз, гъам-хифет кIвахьзавай вилералди килигна, лагьана:
— Азиз, Алирза Саидов рекьидайдалай вилик зун адан патав гвай. Адаз «РикIин гаф» эдебиятдин кIватIалдиз за регьбервалзавайди чизвай. Ада заз веси авунай: Нямет, дегь девирра инсанри цIайлапандикай хьанвай цIай туьхуьрдачир. Ам хуьдай. Йиф-югъ адал къаравулар акъвазардай. «РикIин гаф» цIайлапандикай хьанвай цIай я. Ам хуьх…
Рекьидайдалай вилик Лезги Нямета вичин уьмуьрдин юлдаш Айиша халадиз веси авунай: Зи чап тахьанвай шиирар хуьх. Са вахт къведа, абур инсанриз герек жеда.
Айиша халади адан весидиз амал авуна. Шаирдин шиирар ада вилин нини хьиз хуьзва. Амма лезгийрикай агьваллу са кас вилик акъатзавач, абур вичин харжуналди чапдай, халкьдин гегьенш къатарив агакьардай…
***
Са сеферда за мад Лезги Няметавай жузуна:
— Вучиз вири гьакимриз шаиррикай хъел къведа? Вучиз тарихда гьакимар шаиррихъ галаз гьич рекье фенач?
Шаирди, дериндай са агь чIугуна, лагьанай:
— Чи кьисмет гьахьтинди я, хва!.. И кардин гъавурда акьун патал а гьакимрин уьмуьрдин рекьиз вил вегьин лазим я. Абурукай гзафбур жегьил вахтара поэзиядал машгъул хьайибур я. Амма абурукай садакайни халисан шаирар хьанач. Вучиз лагьайтIа, эдебиятдиз вичин къанунар ава, уьмуьрдиз вичин. Шииратди гзаф чIехи зегьмет, михьи рикI, дуьзвал, дугъривал тIалабда. Ахьтин къилихар а гьакимрик садакни квач. Гьавиляй, абур поэзиядивай къерех хьана, сиясатдал машгъул жезва. Сиясатда гьахьтин ерияр герек къвезвайди туш. Вил вегьин чна чи райондин гьакимриз: Чи райондин сад лагьай ва кьвед лагьай секретарар тир Султангьамид Гьажибалаевни Шемседдин Шерифов кьведни жегьил вахтара шиирар кхьинал машгъул хьайибур я. Амма чин къалурнач абуруз илгьамдин периди. Пай ганач Аллагьди абуруз шаирвилин талантдикай. Талантдикай магьрумбур гьамиша талантдикай пай ганвайбурал пехил жезвайди я. Гьавиляй абуруз халисан шаирар гьакьван такIанзава…
Са шумуд йисалай кьулухъ, за дуьшуьшдай Иван Стаднюкан «Дяве» роман кIелдайла ихьтиин цIарари зи дикъет чпел желбна. За абур авайвал урусдал гузва: «… «Иверия» газетдин редактор, машгьур гафун устад Илья Чавчавадзеди, Сосо Джугашвилидин гъиляй ада кхьенвай шиирар авай дафтар къачуна, абур к1елна, адаз лагьана: «чна абур чапда». Сифте «И. Дж-швили», ахпа «Сосело» (Иосиф т1варунин са форма) т1варар алаз, адан шиирар «Иверия» ва «Квали» журналриз акъатиз гат1умна. Жегьил Сталинан поэзияди вичел дикъет желбна: адан шиирар гуржи эдебиятдин лап хъсан чешнейрин арада аваз ктабриз акъатиз хьана» .
И цIарар кIелайдалай кьулухъ мад зи вилерикай рагьметлу шаирдин къамат карагна. Лезги Няметан гафарин гьахълувал заз мад сеферда субут хьана. Заз чир хьана Сталина О. Мандельштам, Н. Гумилев, А. Платонов, А. Ахматова хьтин цIудралди халисан шаиррихъ ва прозаикрихъ галаз вучиз инсафсузвилелди рафтарнатIа, абурун кьилел вучиз мусибатар гъанатIа…
Эдебиятдал Мао-Цзедунни, Ю. Андроповни, Ш. Рашидовни А. Лукьяновни… машгъул хьанай. Л. Брежнева, гьатта вичин прозадин эсерриз килигна, В. И. Ленинан тIварунихъ галай премияни къачунай. Анжах абурукай садакайни халисан шаирар ва прозаикар хьаначир…
***
Зи фикирдалди, лезги поэзияда муьгьуьббатдин лирикадин лап хъсан чешнейрикай сад Лезги Няметан «Вуна» шиир я. Маса са шиирдани заз муьгьуьббатдин гьиссер икьван гуьрчег чIалал ва гуьрчег образралди гана акунач. Шиирда тIебиивили, саявили ва скьалвили гармония тешкилзава. Гьайиф хьи и ширдиз мани теснифнавач гилани. За а шиир агъадихъ гузва, белки композиторрикай садан дикъет ада вичел желбда.
Иер суна, зи тIвар кьуна,
РикIин къене цIайна вуна.
РикIин цIай зи рикIе туна,
Жув Саядаз тайна вуна.
Акур чIавуз жаваб тагуз,
Такур чIавуз цIай кьуна куз,
Зи чандикай кIус-кIус атIуз,
Сир я лугьуз пайна вуна.
РикIерикай хьана ялав,
Чи ашкъидал къвана ялав.
Вилерикай гана ялав,
Зун чилериз гьайна вуна.
Чилер кудай рагъ яни вун?
Бегьер гудай багъ яни вун?
Йифиз-юкъуз цIай кьуна куз,
Вулкан авай дагъ яни вун?
Жуван рикIиз фикир тагуз,
Сайру яни, сагъ яни вун?
Чир тавуна зун яшлу хьун,
Жаван уьмуьр зайна вуна.
ЦIай жедамаз зун,
ЦIелхем хьана цIун,
Ялаври жув кармашдамаз,
Хъуьмед кьуна вун,
Муьрхъед кьуна вун,
Эй таза тайгъун.
ГьакI ятIан на хъалгьана заз:
Санал куда зун вахъ галаз.
ЦIай рикIеваз жув Саядаз,
Зунни жуваз тайна вуна,
Сир сивериз пайна вуна,
Зун чилериз гьайна вуна.
Зи ашкъидал цIайна вуна.
Ви ашкъидал цIайна вуна.
***
Лезги Няметан са шиирда ихьтин цIарар ава:
Шаирар фад рекьида,
Дагъ рекьидач. Ваъ.
Шаирар фад рекьида.
Рагъ ракъидач. Ваъ.
Шаирар фад рекьида.
Ваъ! Рекьидач шаирар.
Чилни цавни рекьида,
Гьич садрани рекьидач
Эл паталди абру кхьей
Даим дири шиирар.
Эхь! Лезги Нямет чи арада амачтIани, адан шиирар, фикирар, идеяяр гьамиша сагъ я. Абур садрани рекьидач! Абуру чи рекьиз чпин нурар чукIурзава. Пара ятIани, тIимил ятIани.
А. МАГЬМУТАНХТУЛ