Муаллимдин сихил ЭчIехуьруьн сур чIаварин несилрикай сад яз хуьруьн бине ктурбурикай гьисабзавайди я. Къуьрер, Алиханар, Эгьметар, Багъияр лугьудай са шумуд хилериз пай хьанвай и сихилдал гуьгъвенай хъевгьенвайбурни гала. Къенин юкъуз чаз чизвайди сиверай-сивериз фена чав агакьнавай гафар я. Маса са тарихдин факт хьиз Сур Алам шегьердин (Ялама) цIуру сурара авай «Малла Эгьметан пIир» муаллимдин чIехи бубайрин тIвар алай са гуьмбет къалуриз жеда.
Гьажи муаллимдихъ галаз зи мукьвалай танишвал ЭчIехуьрин юкьван мектебда кIелзавай йисарилай авална. ЭчIехуьруьз Шура гьакумат атайла ада Яламада моллавилин медресада кIелзавай. Гуьгъуьнай Дербентда педагогвилин мектеб акъалтIрай жегьил, кIелунар давамарун патал Къазандин Медицинадин Универстетдиз гьахьнай. Амма буба регьметдиз фена лугьуз хуьруьз элкьвениз мажбур хьанай. Гьажидивай университетда кIелиз хъхьанач. Ада са шумуд хуьруьн мектебра муаллимвална.
ЭчIехуьрин мектебда заз тарсар гузвай Гьажи муаллимдиз са шумуд критериядиз килигана муькIуь муаллимралай тафаватквай хесетар авай. И кьакьан, лацу якарин, чешмегар алай ва пара михьиз алукIдай касди на лугьун, дагъдин хуьре кьил хуьзвачир. И муаллим муькуьбур хьиз програмда авай тек кьве абзац кIелна хъфидачир, ада аялриз насигьатар гудай, жемятдин арада чеб тухудий къайдарикай рахадай.
Гьажи муаллимдин бубайрин мисалриз элкъвенвай каламрикай са шумуд къени зи рикIел алама:
-Аялрин шалвардал пине хьун татугай кар туш. Татугай кар абурун перемдин хевел кьас, кикерин кIаник чирк хьун я.
-Ви дедедини бубади фекьидиз эверна адаз чрана аш гана вал тIвар эцигнавайди я. Жуван тIварциз лайих кIвалахар ая!
-КIела, за гайи тарсарикай ваз зиян акуртIа, чкадал за ви бубадив чи гьейетдаллай барцIак вахкуда.
-Сабур ая, мез хуьз алахъа, чин тийирди, такурди рахамир!
Гьажи Къадиран хва Исаев урус чIалан муаллим тир ва адаз вичин предмет хъсан чидай. Муаллимдин зегьметдин бегьер хьиз ада тарсар гайи эчIехвийрикай цIудралди ксари мектеб Азербайжан чIалалди куьтягьнаватIани, Урусатда институтар акьалтIарнава. Мадни са шагьидвал, чи сейли, экуь инсан Асеф Мегьмана вичин «Жува жувакай» улубда кхьизва: « — За Хизи райондин са хуьре, Гьажи муаллимди заз гайи тарсарин базадивди урус чIалан тарсар гузвай».
Заз чиз, зун хьиз армиядиз фейла, Баку, Сумгаит, Махачкала, Ставропол ва маса Урусатдин шегьерра чIалан кьезилвал акуна, муаллимдин диде — бубайриз «регьмет» гъайибурун сан вишералди жеди.
Муаллимдиз вири хуьруьнвийри хьиз майишатдин кIвалахарни авурдалай кьулухъ чIижериз килигдай вахтни амукьдай. Интеллигент муаллимдин гьаятдай ЭчIехуьре белки садазни авачир гладиолосар, георгинаяр, къизилгуьлер ва маса цуьквер эксик жедачир. Ада хуьруьнвийрин цIлан сятар кардик кутан хъийидай ва КцIариз физ агакь тийизвай начагърин тIазвай сухварни акъуддий. Гьажи муаллимдиз хуьре садазни авачир «Цам» твар алай гъвечи кицIни авай. Адан «хоббий»рикай садни багъманчивал тир. Гьейетдал ктунвай багъда «Синаб», «Белфор», «Семиринка», «Лацу», «Падяру», «Къизил Эгьмед» ва маса ичин, гьакIни «Абасбегар», «Эгьметар», «Пад яруяр» суртарин чуьхвердин тарарихъ галаз дамбулрин, ктикрин, чумалдин, жумун, пIинийрин тарарни авай.
Муаллимдин универсалвал къалурзавай фактарикай садни, хъсан тар ягъун тир. Яшар хьанвай касари ада тек са тардив — Къайинбеган мехъерин дем аладарнай, — лугьуз тарифардий. Зи рикIел хъсан алама, 6–лагьай классда кIелдайла чна хуьруьн клубда концерт ганай. Концертдиз чун гьазурай муаллимар Баламетов Балажа, Мурадов Йуьнуьйуллагь, Юнус Багъиров ва Гьажи муаллим тир.
Феномен рикIел алумукьун, кIвеле вичин ктабхана авай и муаллим на лугьун, муькуьбуруз са «эталон» тир. Ада тарс гудайлани, ихтилатардайлани хътуьл рахадай, тербия гудай. Гьажи муаллим «бахт авайбурикай» я лугьуз хизан туькIуьр- дайлани адан бахтуни гъанвай. Туькьуьлрикай тир Тагьиран чIехи хва Меттиханан руш Назани муаллимдин уьмуьрдин юлдаш хьана. ГъуцIари абруз ругуд велед-вад хвани са руш бахшна.
Советрин атеиствалин идеологиядин хенжелдин кьве патани атIузвай са девирда муаллимди вичин аялрал эцIегай тIварари, адан къенепатан дуьнядикай хабар гузва. Гуьгъуьнай за кьатIана, муаллимди и тIварар Аллагьдин 99 сифетдин арадай хкянавай. Жами, Къадир, Абу Бекир, Гьамид, Шамил. Вад стхадин авайни – авачир са вах –Ириса (Бажиханум). Къенин йикъан лезги поэзияда лезги зари таватрин арада «Ирид планетдикай сад», гъезелханум. Ирис – Кав. Алупаниядин шарвалрикай сад. ТIварарилай аквазвайвал, Гьажи муаллим Советдин системдин муаллим ятIани, ам къене чIехи иман авай Аллагьдал чIалахъ — экуь ИНСАН тир.
«РикIе авайда цIирда», — лугьуда бубайри. Гьажи муаллимдин яшар 80 лай алатайла, жуваз Исламдай чидайбур ЭчIехуьруьн жемятдив агакьардай вахт атана. Хуьре ХVIII –XIX виш йисара кьве медресе хьанвай ва ана савад авай ругьани фекьийри тарсар гузвай. А чIаван ЭчIехуьре фекьивал, са шумуд ктабрин кирам Зекерийе Эфендиди- Жами Эфендидив, Зеки Эфендиди — Малла Серкерав, Гьажи Адила — Билал Фекьидив вахкузавай. Ахпа девир акI атана хьи, вирина хьиз ЭчIехуьрени диндин савад авачир, Кьурандин кьве аят хуралай чидайбуруни фекьивална. Гьахъ лагайтIа, хуьре гуьгъуьнай хьайи фекьияр Гьашим Турабан хва ва Али Кьадиран хва диндин савад авачтIани, чеб имандал кIеви, адалат вине кьадай фекъияр тир. Вахт атана вилик галайбур рагьметдиз фена ЭчIехуьре фекьивалзавайди гьат хъвунач. Гьа и чIавуз жемятрин тIалабунрин вилик таб тахьай Гьажи муаллимдикай фекьи хьана. Мягьтел жедай кар я, Гьажи муаллимдин тIварцихъ я фекьи, яни мулла лакIаб галкIанач ва адаз варида уьмурдин эхирда кьан икрамвиливди ГЬАЖИ МУАЛЛИМ лагьана.
Муаллимди фекьивал авун хуьруьнвирин рикIяй тир. Ада Кьурандай аятар хътуьл, мехмер ванцивди лезги лирлийрин нугъатдалди кIелдай. Пара чIаваризни аятрин лезгидал мана-метлеб ачухардай. Фекьивалзавай касди вичин муаллимвилин къаст рикIелай алуднач ва вичин чкадал шакIурт гьазурна. Муаллимди Жабир Зейнеддинан хциз арабдин гьарфар, кIелиз ва аятрин ачухвилер чирна. Гьажи муаллимди хуьре уьмурза- ватIани, ам вил ахъа ва дуьнеда физвай процессар виливди хуьзвай ва вичин гаф лугьузвай, вичин фикир авай экуь инсанрикай тир.
Абир ЭчIехви
P.S.
Зи рикIел муаллимдихъ галаз хьайи эхирдин акун алама… Хайи хуьруьз хтайла заз, — муаллим начах я, — лагьанай. Зун 92 яш жезвай муаллимдал кьил чугваз фенай.
Зи мумадин хва Абубекира зун, муаллим къатканавай кIвализ ахъайна. КIвелерин рагъ акIидай патавай кьве дакIарди сувуз килигзавай. КIвал гъвечIи, шкIуь тавхана тир. Чиле кIвал ацIай сумаг, са столни — кьве стул, кроватдин патав тумбучка ва тIваларикай хранвай улубрин полка. ЦIлал халичадин ванел тар. Михьи, тIили кIвал… Зи рикIел са чIавара за кIелай са ктабда авай Капитан Немодин кабинет хтанай.
Муаллим за лугьуниз килиг тавуна меселай къарагъна, столдихъ ацукьна. Чи ихтилат ругуд сятдалай виниз фенай. На лугьун, чи арада гьич 40 йисан тафават авачир, им сакIавилин вини кIар тир. Зун пагь атIана амай, 92 яш авай муаллимдин зегьиндин хцивал вуч тир, на лугьун кас “ЭчIехуьруьн чан алай энциклопедия” тир. Ада заз вичин архивдай I924 йисуз Дербентда кIелдайла табасаранвидин рушаз, лезгидалди кхенвай шиир кIелна. Квез архивдин туькIвейвал акунайтIа?!
Зун муаллимдин ихтилатдикай тух жезвачир, дегьрин насигьатрив ацIанвай фикирар, дагъвийрин адетрин пунар, лезги поэзия, алупандин, христианвилин, исламдин ва маса динерин философия…
Муаллимдин илимдин къую пара деринда авай ва адан кьатIунар пара кьакьандавай… И дуьне, гьахъ дуьне, фана дуьне, цIавар — чилер… Чаз чин тийидайбур… Играми кIелзавайди, за квез — заз акур, чаз тарс гайи, виридаз чидай чи багьри Гьажи муаллимдикай ихтилатна.
Адаз Аллагьди рагьмет авурай!
АМИН!