UFUQ-S — это компания, занимающаяся развитием языков (частично переводческая, частично гуманитарная компания).
UFUQ-S помогает в деле развитии языкам малочисленных народов, живущих в Кавказском регионе. В UFUQ-S работает более 40 человек. Тут работают специалисты по лингвистике со всего мира. Лезгинский проект — это один из проектов компании UFUQ-S. В нашем проекте работает 5 человек. Цель нашего Лезгинского проекта помочь лезгинскому народу в сохранении их языка и культуры. Сейчас мы начинаем готовить материалы, которые лезгины смогут использовать. Мы концентрируемся на аудио, видео и медиа продукции.
Наши проекты:
1. Мы уже собрали лезгинские пословицы и сделали видеоматериалы на основе этих пословиц.
2. Мы сейчас собираем многие традиционные устные лезгинские рассказы и сказки, чтобы изучить и сохранить их.
3. Мы готовим книжку-алфавит для раскраски на лезгинском языке.
4. Мы переводим книги на лезгинском языке для заказчиков.
5. Мы даем консультации лезгинам по подготовке к словарю, языку, грамотности и переводу.
6. Мы хотим опубликовать их и поместить в интернете бесплатно, чтобы люди могли это использовать.

О Чаке Донете — другим людям в мире: он учился и окончил аспирантуру в институте лингвистики. Он изучает лезгинский язык и пишет тезисы по дискурсу разговорного лезгинского языка. Чак стал интересоваться Азербайджаном, когда он учился в институте лингвистики. Он любит лезгинский народ, так как они напоминают ему техасцев.

Пожалуйста, проинформируйте лезгин, чтобы они навестили наш сайт: www.juvanbur.net

Там есть материалы мультимедиа о лезгинской культуре и языке. Он на 4-х языках (русский, английский, азербайджанский и лезгинский), чтобы материалы сайта в мире, могли бы читать и узнавать больше о лезгинах. Мы хотим, чтобы наш сайт стал источником информации о лезгинах, и чтобы туда были помещены хорошие материалы. Мы тратим финансы, чтобы работать над сайтом и чтобы он стал лучше и лучше. Это — наш дар лезгинскому народу. Это вебсайт для каждого.

UFUG-S ММС-ди кьиле тухвай тренинг-семинардикай веревирдар

Февралдин 24-26-даз «УЬФУЬКЬ-С-дин» Бакудавай офисда бубайрин мисалар тупIалай ийидай тренинг-семинар кьиле фена. Тренингдин кьилин къаст Азербайжанда уьмуьрзавай кьадардиз тIимил халкьарин чIалара авай бубайрин мисалар кIватIна, абур дуьньядиз чукIурдай рекьер жагъурун ва атайбуруз бубайрин мисалар илимдин цIарцIай чирун тир.

Тренинг кьиле тухузвайди «SЭL» («Вири халкьарин лингвистика») тешкилатдин член Marcus Jaeger тир.

КIватIалда авайбур

Мярекатдиз Къафкъаздин чIаларик акатзавай удин, цIахур, будух, лезги ва хинелугъ (вучиз ятIани, къирицIар, рутулар ва ингилояр авачир), фарс чIалан группадик акатзавай талыш ва татар  (куьрдер авачир), туьрк чIалан группадик акатзавай азербайжанвийриз эвернавай. Гьар чIалан группа 5-кас яз, абурин кьиле «УЬФУЬКЬ-С»-дин гьа чIалан координатор акъвазнавай. Координаторрин кIвалах группайра авайбуриз ингилис ва урус чIаларай ва  компьютердин техникадай кьил акъудиз куьмекар гуникай ибарат тир.

Европадин методар ва цIийи технологияяр

Лезгийрихъ са мисал ава: «Чир тахьун айиб туш, чир тийин айиб я». Квез чизвани, играми кIелзавайбур, чун гьикьван гуьгъуьна аматIа? «УЬФУЬКЬ-С»-ди кIвалахиз 5 йисалай виниз я.  И вад йиса абуру цIахурризни удинриз сайтар туькIуьрнава, удинризни хинелугъриз мектебдин ктабар ва календарар чапнава ва гьакIни маарифдин (просвещенидин) рекьяй маса кумекар ганва. Бес чибуру?..  Теклиф авур вилик-кьилик квайбуру «ваъ,  жедайди туш,  абуру дуьз ийидайди туш»,  лугьуз кьамара ялар тваз къекъвена. Маса халкьари кIвалахзава, чпин крар туькIуьрзава.

Чи бубайрин са маса мисалда лугьузва: «илимдин дувулар туькьуьл, бегьер ширин жеда». Зун мадни илим чIехи камаралди вилик тухузвай технологирикай рахада. РикI шадардай кар ам я хьи, чи лезги группадавай Натаван Замалдановаз, Офеля Яхуловадиз, Сабина Мамедовадиз ва Рафик Мамедяроваз ингилис, урус, лезги ва азербайжан чIалар дериндай чизвай. И карди чи группадин вилик эцигзавай крар регьятдиз, савадлудаказ, фадвилелди кьилиз акъуддай, вири группайрилай вилик жузунриз жавабар гудай мумкинвал гузвай. Садни чи чIалан бубайрин мисалрин улубрикайни чна менфят къачузвай.

Ина са карни винел акьатна: туьрк ва фарс чIалара ислам диндин бинедаллаз арадал атанвай бубайрин мисалар пара авай. Чи чIалан  группайрин мисалра Алпан девирдин, христиан чIаварин мисаларни амазмай. Яни чи  мисалрин дувулар деринда авай.

Бубайрин мисалриз авторар авач. Абур виш йисара мецелай — мецериз фена, несилрай — несилриз агакьнавай багьа аманатар я. 

Бубайрин мисалра паралелар:

* Дерт гана, дарман ганач.

  Бубайрин мисалра  антоним гафар:

* Ви рикI кьван зи дуркIун ава.

* Текрар- кекрар ийин (???)

* Гафуни гаф гъида.

Бубайрин мисалра рифма:

* Кимин жаваб — хуьруьн жаваб.

  Бубайрин мисалра эллипсис:

* Садвал — шадвал.

Бубайрин мисалриз къенепатан кьетIенвилерни ава:

* Ам кака галай верч хиз ава.

  Бубайрин мисалра метафора:

* Руш авай к1вал михьи гьаятдилай чир жеда.

  Бубайрин мисалра синекдоха:

* Кьил кIвачери хьуьда.

Бубайрин мисалра персонификация

*Буш чувал тик акъваздач.

Бубайрин мисалра парадокс:

* Стхадиз вах, вахаз стха кьван кIан жедач.

Бубайрин мисалра гипербола:

Дуван хьаначиртIа дуьнья пуд йикьалай барбатI жедай.

Бубайрин мисалра ягьанат:

* ЦIегь тIуьрдан кьилел цIай ала.

  Бубайрин мисалра суал:

* Вад йикъан дуьняда писвал квез я?!

  Бубайрин мисалра эмир:

* Мас кIватIмир!

* Инсан чилин кьел я! (???)

«Мез  акьулдин  лукI  я» — лугьуда бубайри

Мярекатдин кьвед лагьай юкъуз бубайрин гафарай винел акъатна: — Къафкъаздин автохтонный (бинелу) халкьар са таран хилер я: садбур гъвечIи ва кьуразвай, муькIуьбур чIехи ва бегьер гузвай.  Лезги чалан группадик акатзавай чIаларихъ галаз мукьвалай таниш жедамаз, чи тарихдин, культурадин, адетрин, менталитетдин, чIалан ва бубайрин гафарин мукьвалвилер — чи дувулрин садвал винел акъатзавай.

ЦIахурви стхаяр (статистикади Азербайжанда цIахуррин кьадар 12300 кас къалурнава)

«РикIе авайди вилерай аквада» — лугьуда бубайри. Заз ЦIахурви Мегьамед Агъаларов акурла, на лугьуди, заз Эчlехви Жигерхан акуна. Яхун, кьелечI якIарин, кьакьан, лекьрен нер галай, вилерин рангни вили. Жуванди. Дуьньядин культурадиз астроном Шанатил,  Къумви философ, кхьираг Ильяс бахшнавай цIахурвияр. Чпи «Сад + хуьр», чна «цIай + хуьр» (ЦIай яна кайибурин хуьр) лугьузвай чаз мукьвабур. ЦIахурриз къенин юкъуз Азербайжанда пресса авач. Алфавит дегишарна, латиндал элкъуьрайдалай къулухъ абурун кIелиз-кхьизвайбурун кьадарни тIимил хьанва. ЦIахурвийри чпин шиирарни гьикаяяр Дагъустанда яргъал-яргъал акъатзавай “Нур” газетда чапзава. Гъил ахъа Мегьамед стхади вичиз гзаф масан тир а газет заз бахшнай. ЦIахур чIал чаз гзаф мукьвал чIал я. Мумкин я лап виридилайни мукьвал хьун. Дуьз я, абурун чIала араб гафар чи чIалалайни гзаф ава.

Хинелугъвийрин  чIал

Къубадин «тупIалдин къаш» гьисабзавай хинелугъвияр (чпи чпиз «кетш» лугьуда). Чпин кьадар 2200 касдикай ибарат яз амай дагъвияр. Зун филолог туш, амма заз акI жезва хьи, кетшвийрин чIал сур чIаварин лезги чIаланни  тат чIалан сад-садахъ какахьна арадал атанвай са говор я.

Дагъустанви филолог Ф.Гъаниевадин «Хиналугско-русский словарь» улуб чи группадин тIварцелай кетшви стхайриз бахшайдилай кьулухъ чун мадни мукьвал хьанай. За абуриз ЭчIехуьре хьайи са кьиса ахъайна. ЭчIехуьриз чубанвилиз атай са хинелугъви атанай. Билал фекьиди ам хуьруьнвийриз къалурна лагьанай:

— ЭчIехвияр! Хинелугъвидиз гьуьрмет ая! Садлагьана куьне «вучиз?»  лугьуз жузунар авуртIа, чир хьухь: гъуцари гьар юкъуз, ракъинин сад лагьай нурар сифте хинелугъвийриз ракъурзава — ахпа чаз. ГьакI тирвиляй абур Гъуцари хкягънавайбур яз гьисабзава.

Гъил заха, рикI михьи хинелугъвийри чи группадиз чпин хуьруьн шикилар ва хинелугъ чIалал цитатар кхьенвай календарь пешкешна.

«Къимет авай гаф къизилдалай багьа я».

«Меци инсан хуьнни ийида, рекьинни».

Будухвийрин группа

Статистикади будухвийрин кьадар 4400 кас къалурнава. Группадин кьил Элдар муалимди чав вичин координатар туна ва чаз мугьманвилиз атун теклифна. Будухвийрикай са штрих: дагъларай арандиз эвичIайдилай кьулухъ, на лугьуди, будухвийрин чIални дегиш хьанва. Абур гила Хачмас ва Худат шегьеррин арадавай хуьрера яшамиш жезва. Гъавурда акьадай кар я, дидед чIалал пресса авач,  тагьсил авач, хайи хуьре (Будух хуьре) амайбурун санни тIимил хьанва.

Профессор Маркуса будухвийрин бубайрин мисалда авай «бажа» гафунин мана чирун паталди жузунар авурла, ам абуру гайи жавабдилай рази яз амукьначир. Ахпа ада мярекатда авайбурувай и мисал гьарда вичиз чидай жуьреда ахъаюн тIалабнай.

Чи версияда, будухвийри гайи «кIвалин къавун юкьвал жедай тIвек, кIвалин гьава дегишрун патал я) жавабдал чунни рази я, анжах чи лезги дагъдин хуьрера гилани ама. И винел шуше алай тIвек Алупан чIаварилай амай Рагъ гъуцIран атрибут хьиз вахт чирун  паталди хьайила, профессор Маркус гзаф мягьтIел хьанай.

Ада  вич и кардин дериндай гъавурда тун чавай тавакъу авунай. «Рагъ акъатайла, «бажадай» (тавундай) аватзавай экуьн нурар кIвалин чилел эк1янавай рухунал аватзава. Лезги рухарал, адет яз, юкьвалай рагъ акIидай патахъ ирид рангунин цIар (спектор — ирид цавар)  жеда ва гьа цIарарал аватзавай экуьниз килигна, вахт тайинарзавай» — жавабди Маркус рази тунай. Бубайрин мисалра лугьуда: «Риб акат тийидай чкадик гаф акатда», «Чирвили вацI акъвазарда».

Ути — Удинар — Нижвияр

Мярекат куьтягь жезвай юкъуз,   «Бута» ресторанда, зунни кIелетви (Исмайилрин район) Рафик муалим удин стхайрихъ галаз санал ацукьна. Баркалла чи бубайриз хъсан мисалар тунвай. «Фу хьайила, чуьнгуьр рикIел хкведа» — лагьанва бубайри. Удинар чи чIалан стхайрин арада, хашпересвилин дин хуьз алакьайбур я. Абуриз халифатдин налогрикай кичIе хьанач ва чпин бубайрин дин хвена. Удин стхайрин чIалар чи IV- VII  виш йисарин чIалариз ухшар я. Чна, сад, кьвед, пуд  — лугьуда. Удинри — са, кьве, пу — лугьуз гьисабда. Абурун чIалара фарс гафар ава, араб гафар ваъ. Имни гъавурда акьаз жеда. Удинри Албес диндилай къулухъ 4-асирда хашпересрин дин кьабулна ва абур  араб ч1алай атанвай «иншаллагь», «маншаллагь», «астафируллагь»  хьтин гафарилай яргъал амукьна. Садни удин стхайри чеб Алупания девлетдин, Азербайжанда авай христиан ибадатханайрин ва культурадин ирсинин сагьибар гьисабзава. Абуру Жаваншир Гирдманви, Моисей КьакьанкъатвацIви, Давтакь чпинди яз гьисабзавай. Факт ам я хьи, къенин юкъуз Нижда гьукуматдин регистрациядай акъатнавай «Албан-удин христиан жемият» ава ва кIвалахзава. Гьа инал бубайрин мисалрикай гъун тавун дуьз жедач: «Буш чувал тик акъваздач», «Гежни хьуй, таб тахьуй».

Чи мярекат кьилиз акъатна, завай хьайитIа чавай къачуз хьайи  тренинг хьана. Чи азервайжанви стхайри фад-фад Туьркияда ва Бакуда кьиле тухузвай туьрк чIаларал рахазвай  халкьарин фестивалри, мярекатри, межлисри и халкьар мукьвал хьуниз, абурун медениятар вилик тухуниз гьикьан куьмекар гузватIа зун гила гъавурда акьазва…

Абир ТАГьИРОВ

Шикилар “Уьфуькь-С”-дин тренинг-семинарда чlугунава