манияр лугьудай, макьамар ктiундай, гитара ядай, културадин мярекатар кьиле тухудай.
Азербайжанда лезгийрин cа шумуд културадин маканар кардик ква: чи «Самурдилай» гъейри Сумгаитда «Шагъдагъ», Худата «Муьшкуьр»…
Абурун виридан кьилин къаст чи култура хкажун я. Сумгаитдин «Шагъдагъ» културадин макандин чIехид Тарлан Шайдаевахъ галаз чи ихтилатни и темада хьана.
Тарлан Шайдаев КIцар райондин Аваран хуьруьнви Шайдаев Ядуллагьан хва я. Ядуллагь гзаф лезгийриз чидай. Ам 1959 йисан декабрдиз КцIара арадал атай «РикIин гаф» тIвар алай литературадин кIватIалдин бине кутурбурукай сад тир. Ада писателди, драматургди, педагогди хьиз, гьакIни са шумуд йисара КIцарин чкадин лезги чIалан радиодин редактор яз вичин халкьдиз къуллугъна. Ядуллагь макьамрални рикI алай кас тир. Ада тар, кемен хъсан ядай. Гьа ихьтин кIвале дуьнядиз атай Тарланни халкьдихъ рикI кузвайди яз чIехи хьана. Тарлан макьамрал рикI алай кас я. Ада гитара хъсан язава, маниярни лугьузва. Алатай йисан март вацра Сумгаит шегьердин химикрин културадин дараматда Т.Шайдаеван туькIуьрунин нян кьиле фена. Ада килигзавайбур «Эминан гьарай», «Гьалала», «Дустариз», «Ахвар», «Лезги рушар» ва маса манийрихъ галаз танишарна.
Тарланан аяларни манийрал, макьамрал рикI алайбур я. Руша-Саидади манияр лугьузва. Ам «Чубарук» тIвар алай аялрин хордин ансамблдин солистка я. Гадади-Эмина далдамни тар язава.
Т.Шайдаев алатай йисан мартуниз Махачкъалада «Шарвили» меденият маканди туькIуьрай «Лезгистандин авазар» фестивалдин лауреат я.
-Куь крар гьикI физва?–жузурла Т.Шайдаева лагьана:
-Сумгаитда културадин макан ахъа хьайидалай кьулухъ чи виридалай еке агалкьунрикай сад, завай хьайитIа, аялрин «Чубарук» тIвар алай хор туькIуьрун я. Идалай гъейри чи културадин маканда «Кард» тIвар алай инструментал ансамбл ва «Ша эл» тIвар алай вокал-инструментал ансамблни кардик ква.
Алатай девирда чна са шумуд чIехи мярекат кьиле туханава. Абурукай виридалайни рикIел алумукьдайди чна алатай йисан мартуниз авур Яран сувар тир. Мярекат Уьзеир Гьажибегован тIварунихъ квай културадин дараматда кьиле фенай. КIватI хьанвайбур чна мярекатдилай вилик лезги художникрикай Нагия Къасумовадинни Рафик Гьажиагьмедован шикилрихъ галаз танишарна, шикилрин масагунар туькIуьрна.
-Алай девирда културадин макандин вилик гьихьтин четинвилер акъатзава?
-Четинвилерикай гьич рахун тавуртIа хъсан я. Абур акьван ава хьи, чидач гьим туна гьидан тIвар кьан. Виридалай еке четинвал пул тахьун я. Културадин макан туькIуьрдайла чна фикирна хьи, къад агъзуралай виниз лезгияр авай са шегьерда гьич тахьайтIа вад агъзур касди вацра гьарда са манат членвилин гьахъ гайитIа, са йисуз пудкъад агъзур манат кIватI жеди. Идалай гъейри чаз фикир авай хьи, чи ансамблри хъфена районра, хуьрера концертар гуда, абуруни чи културадин макандин гьисабдиз пул куьчарда. И пулунихъни чна гьич тахьайтIа ансамблдин членриз пекер, инструментар, са автобус къачуда. Са гафуналди чун верцIи мурадривди кардихъ экечIна…
Куьн чIалах жеч, културадин макан ахъа хьайидалай къенин йикъалди чи гьисабдиз кIватI хьанвайди са агъзурни пуд виш манат я. И пулни чи ансамблдин концертрилай кIватIай кепекар сад-садан винел хтайла хьанвайди я.
-Куьне маниярни кхьизва, абур тамамарни ийизва. Куьн духтурни я, културадин макандин чIехидни, «Силибир» инструментал ансамблдин рикIни. И гишин–мекьи девирда икьван крарин вегьтедай къвен патал куьне чIав гьикI жагъурзава?
-Бубайриз са мисал ава: лугьуда хьи, хипехъандиз кан хьайила кьунакай ниси кьада. Кьвед лагьайдини, зун тек туш. Заз и карда куьмек гузвай ксарни пара ава. Инал абурун тIварар кьун тавуна жедач. Аскерова Судабиди Сумгаитдин къанни ирид лагьай аялрин хордин ансамбл арадал атуниз пара куьмек гана. Исятдани ада гьа ансаблдихъ галаз кIвалахзава. Чи тIвар-ван авай режиссер Элфеддин Регьимханов културадин макан туькIуьр хьайи йикъалай адан кIвалахрин заланвилик къуьн кутур ксарикай сад я. Ада исятдани чаз пара куьмекар гузва. Фяле Медетхан Теймуровни чи културадин макандин викIегь членрикай я. И ксарин куьмек хьаначиртIа чи медениятдин макан фадлай чкIидай.
-Гъиле авай йисуз куь меденият макандин планда гьихьтин мярекатар ава?
-17 лагьай виш йиса уьмуьрнавай лезги шаир, вичин вилер ханди акъудайтIани гьахъ рекьелай гъил къачун тавур Куьчхуьр Саидан 225 йис, жегьилзамаз кьенатIани ругь чахъ галаз амай тIвар-ван авай шаир Алирза Саидован 60 йис. Чаз абурун гьардаз талукь кьилди нянар туькIуьруьз канзава.
Идалай гъейри са адет хьанвайвал, чи меденият маканди гьар йисуз чи лезгийрин виридалай чIехи суваррикай сад тир Яран сувар кьиле тухузва. Са адет яз Сумгаитда, Бакуда ва лезгияр гзаф авай маса районра концертар гузва.
-Квез и рекье чIехи агъалкьунар хьурай!
Ихтилат кхьейди;
Камран КЪУРБАНАЛИЕВ я.
«Самур» №3, 1992-йис,
P.S:
Гьа йикъарилай са йисни алат тавунмаз Советрин гьукуматдин чкIизвай процесс йигин хьана. Тарланан хизандин кьилел чIулав цифер атана… 2000-йисуз кьисметди Тарлан Москвадиз акъудзава. Гила ада хва Эминни галаз Москвада уьмуьрзава. Хтулриз лезги манийрин тIямар кьатIуз чирзава. И гатуз Тарлан чи редакциядиз, «Марвардиз» мугьман хьанвай. Москвадиз хъфейдалай кьулухъ ада чав са шад хабарни агакьарна. Гуьлалийрин Эйвазан «Экв» ктабдай са шиирдин гафариз цIийи мани кхьенва. Тарлан Шейдаеваз туькIуьрунрин рекье мадни еке агалкьунар!