(КIвекI эвелан нумрайра)
— Са юкъуз кьил рехи хьайи бубадиз тамаша, негь хьанавай стхадин хизандилай вил къачу, дидедин язухъ ша ваз, адан рикI гьикьван тIарда вуна? – лагьана Къариба.
Гадаяр сад-садал элкъвена, хатур амукьдай гафар сада-садаз лагьана. Диде Фаизатан гафариз садани яб гудачир. Решидаз гьикI жедай хьи, вичиз кьван дерт садазни авачирди хьиз.
– Квез садазни зун кIанзавайди туш, куьн авачир са уьлкедиз фейила вучда куьне, кьейибурухъ галаз зунни са кьейиди яз яхъ, закай вил атIутI – лагьана, гьибийяр къуьнуьз вегьена, ам катна дагъ галайвал фена.
– Чан бала, ваз гишин жеда, и фу хьайитIани гьебеда тур, — лагьана са кап лаваш фу, арада нисини туна гададив вугана дидеди. – Вун гила гьиниз физва, я бала, вун авам жемир, кIвализ хъша.
— А кIвале зи кар амач мад, заз инаг ватан яз кандач. Зунни са рекрут яз туьркерихъ галаз хъфида.
Дагъларилай элкъвей рекъер
Къуру я лагь руг акъатиз.
Кани ярди жузунайтIа,
Кузава лагь гум акъатиз.
Хайи ватан, бубадин кIвал гавадардай велед жедани? Им вуч кар я хизандиз хьайиди? Дидедин рикI пад жезава хьи!
Вацун а пад михьи хъурух,
А къурухдиз лил къвезава.
Барут, гуьлле, яру яйлухъ
Фей рекъелай элкъвезава.
Гатун кьилел женет ава,
Ваз женнетдин ахвар атуй.
Зи са бала къарибдава,
Сагълугъвилин хабар атуй.
1920 — йисарин гатфариз II Советрин Армия гъалиб хьана. Ада Дагъустандин вири дуьзенар вичин гъилик кутуна. Пуд вацралай дяведин дагълара авай хуьрерни кьуна Гъейрат авай чи халкь садавайни тяабий ийиз жедачир хаинвилер, ислам алчахарун авачиртIа, намусдик хкьуниз рехъ ганачиртIа. Мусурманрин кьиле авай регьберар гзаф акьул авай, чIехи къимет авай инсанар тир. Абур виридав гвай хьтин ружаяр гваз сад лагьай жергеда чпин аскеррин вилик жедай. Лугьузвай гафар вирида къанун яз къадай, абуруз халкьдиз садалайни аслу тушир ватан гьализ канз къекъвуьр хьанвай. 1921-йисуз вири кефер патан Къафкъазда Советар гъалиб хьана. Большевикар ислам терг ийизвай душманар яз кьуна чи халкьдин кьушунар садни урусрин аскеррик акахь хъувуна, абур ахцIур авунач. Шамилан хтул Сайдабег вичин кьушунни гваз Туьркиядиз чпин ватан Англядин кьушунрикай азад ийиз хъфена. КIватIнавай рекрутар гьар са хуьре таз чеб ватандал ахгакьарна. Абурукай чпин хуьрериз хтайбурни гзаф хьана, масана уьмуьр тухуз амукьайбурни пара тир. Гьа икI дидединни бубадин вил рекье амукьна бала хкведайди я лугьуз. Решидакай са ванни, са хабарни атанач, адан ял-гел гьа икI квахьна.
Шафран тарцин яру цуьквер.
Ийидайтир за ваз мехъер.
Яраб вун гьи хуьре (а)ватIа?
Бубад ватан рикIеватIа?
Решид гъвечIи капу физвай аял тир. Рагьман бубади капI ийизвай, виликни Кьуръандин ктаб квай. Капу, капу атана бицIека акъайнавай Кьуръандиз пIагь гана. КапI ийизвай Рагьман бубадиз са жуьре хьана: аял гьинай, ктаб гьинай, темен гьинай. Ада ктабдин аялди темен гайи ччин ахъайна, ареб гьарфаралди кхьенвай гафар кIел авурла, гъавурда акьуна: “И чиликай адаз ватан жедач, маса чилел уьмуьр тухуда, аникай адаз ватан жеда”. Гила а вахтар бубадин рикIел хтана. «Гададин кьисмет гьахьтинди я жеди!», — фикирна ада.
Йисар фена, дидени буба Решидахъ вил галаз рагьметдиз фена. Стха Къариб Решидахъ экъвез хьана. Адаз акI жедай хьи, вич тахсир яз стха квахьайиди хьиз. Адан суракьда вири хьана. Вахтарикай са юкъуз са хуьруьнвиди кIвализ атана, вичиз Решид мукьварив гвай са лезги хуьре аваз акуна, ам сагъ тирди хабар гана. Хвешивиляй патав гвай СтIуриз, Кьуьхуьриз, ТIигьириз, ТIигьиржалдиз адан суракьдиз Карибан чIехи хьанвай гадаярни фена, садазни ахьтин инсандикай са хабарни авачир. Чакай авур са ягьанат я жеди лагьана фикирна абуру.
Къарибакайни буба хьанва, адан хтуларни чIехи жезва. Рягьметдиз фейибурунни, квахьнавайдан тIварар хтулрални, штулрал эхциг авуна. Къариб бубадини стхадихъ вил галамаз дуьня дегишарна, гьадан рухваярни квахьай бубадикай са гелни жагъун тавуна дуьнядилай фена. Хтуларни, штуларни чIехи хьана, гьар сад са хизандин иеси хьанватIани, намусди кьабулзавач и ачух дуьняда Решид бубадин несилдикай са хабар тахьун. Бес икI квадардан жуван ивидин кас, адан веледар ахкуна канда лугьуз Рагьман бубадин чIехи хьайи штулри Туьркиядин лезгияр авай хуьреризни гзаф чарар ракъурна. Жавабар виринай хквезвайбур сад хьана : ихьтин кас ина авач! Вахтарни акъатиз фена, Решид дуьнядал тагьайди хьиз «са кIус фу хьана».
Дуьняда гзаф гегьеншвилер хьанва. ХХI — виш йис алукьнава, инсанризни бул динжвилер хьанва. «Америкада уьмуьр тухузвайдаз вуч хъсан я!» — лугьудай вахтар алатна, гила Америка вич чиниз атанва. ЧIехи маркетар, азарлубуруз клиникаяр, хъуьтуьл экран авай телевизорар, нейтрондин микроскопар, гьар са касдив (аялдивни кваз) мобил телефонар – ибур вири гила хьанвай цIийивилер я. КандатIа шегьерда, хуьре авач са кIвал компютер авачир. КIвалай экъечI тавуна вири дуьнядикай ада ваз хабар гуда, вири ви кIвалахар ада дуьзарда, магазиндиз фин тавуна, ваз кани шеъ ада ви ракарал гъана вугуда. Ихьтин чIехи алакьун авай техникади 95 йис алатайдилай кьулухъ чIехи Рагьманан гадайрин Къарибанни Решидан несилар сад-садав агуд хъувуна. Им тушни бес еке шадвал!!! Вучиз икьван йисара Решид садрани бубад ватандал хтанач лагьана суал гайидаз и шиирди жаваб гуда:
Вахтар фена алат хьана.
Аял хьана, хтул хьана,
Решидакай буба хьана,
Штуларни пара хьана.
«Мегьман, вуна фикир мийир,
Бубад ватан авач лугьуз.
Зун къарибдиз акъат хьана,
ЦIийи тIварни Къариб хьана.
Дагъустанда са хуьр ава,
Зи бубадин кIвалер авай.
Къарибанбур я зи арха,
А хуьре (а)ва чIехи стха.
Гьикьван вахт я рикI гьанаваз,
Лугьуз тежез, акван тийиз.
Жегьил хьана, авам хьана,
Ватандивай яргъа хьана.
Ватан я чи буба-диде,
Ватан я и къацу диге.
Чандавай рикI ахъат хьана!
Ватан заз икI масан хьана!
Зи рикIин кьил, мурад зи хва,
Вун ватандал бубадин хъвач,
Ахкуг жуван несил, арха
Решиданди я лагь зун хва.»
Бубад вилер мичIи хьай(и)ла,
Бубад гафар веси хьай(и)ла,
Вилик дявед йисар хьай(и)ла,
Хьанач веси кьилиз акъуд.
«Дильман, зи хва, за ваз лугьун
Зи буба я Дагъустандай,
Чаз а кьиле ава арха
Абур ахку вуна, зи хва».
Бубад веси балайрив гваз
Йисар физва акваз-такваз.
Бубад ватан гьинва-гьинва?
Самур вацIу кьве пад унва.
Гегьенш вилер пара хьанва,
Къанни сад я алай эсир.
Интернетдай жагъун хъуна
Веси унвай бубад несил.
Сагъ хьуй гилан ачух дуьня,
Техника икI вилик фенвай.
Чав хизанар яхкьунава.
Компьютерди ахкунава.
Шад я гила Тарлан, Неби,
Мнажат, Гуьльбажи, Али.
Чун са бубад веледар я,
Чун Къарибан несилар я.
Рапия КЪАРИБОВА