ТIваруни инсандал абур гъизвайди туш, инсандин гьерекатри, амалри ва хесетри вичин тIварцел абур гъизвайди я — лугьудай бубайрин гафар авайди я. Заз и макъала са хъуьруьн къведай хикIетдивди авализ канзава.
Са лезги хуьрин идарадай маса хуьруьн идарадиз зенг ийизва са касди:
-Алло. Рахазвайди вуж я ?
-Зун я, Волга я.
-Заз зарафатар ийидай мажал авайди туш. Вуж я вун?
-Зарафат ийизвач, я стха. Зун Волга я.
-Яда, ви тIвар вуч я? Еке са итим я вун, зи вахт вучиз акъудзава вуна?
-Я хизан сагъ хьайиди, за лугьузвачни ваз: ” Зун Волга я”.
-Вун Волга ятIа, зунни Мерседес я – лагьана хъел кваз а пата авайда.
Аялдал тIвар эцигдайла буба–дидедиз, мукьва-кьилидаз чир хьана канда хьи, тIвар иер ван къведай гьарфарин са гаф туш, тIварцизни вичин ван, ни, акунар, метлеб ава. Гьар тIварциз вичин сир ва кар туькIуьн ава. Масадбурукай чун тIварци чара ийизва. Чи хесетрин писвилерни хъсанвилер тIварцелайни аслу я. Сад хьтин тIварар алай инсанриз фикир гайитIа, абурун хесетарни сад хьтинбур жеда. Уьмуьрдин юлдаш жагъурунизни тIварцикай куьмек жеда, вучиз лагьайтIа, са тIимил фагьум авуртIа, аквада хьи, сад-садаз ухшар авай тIварар алай дидени буба бахтавай са хизандин кьил жеда. Аялдиз тIвар хкягъдайла эвелдай адан манадиз фикир гана канда. Аялдал рагьметдиз фейи чIехи бубайрин – бадейрин тIварар эхциг авун пара хъсан адетрикай сад я. Анжах са бязи хизанра кьейидаз гьуьрмет ийиз адан тIвар къуна эвериз жезвач, аялдиз жуьреба — жуьре лакIаб яда. Лугьуз тежедай тIвар эцигун дуьз туш.
Пуд аялдин бубадин тIвар Ба я. “ Им вуч тIвар я”, лугьуда куьне. Ба дидедиз хьайила адал чIехи бубадин тIвар Кьасум эцигна, амма кIвале авай хизандивай тIвар къаз тежез адаз Буба лагьана, са вахтунилайни Бубадикай Ба хьана. Гилани са еке са касдин тIвар паспортда Кьасум, дидедиз, бубадиз, юлдашдиз, аялриз, чирхчирриз — виридаз адан тIвар <Ба> я. ГъвечIи стхадин тIварни <Тха> хьанва, вучиз лагьайтIа, адаз ганвай тIварни чIехи буба Рустаман тIвар я. Кьасум, Рустам — ихьтин иер тIварар дегишардани бес? Бадиз, Тхадиз чпин мана ава, Кьасум тIварцинни Рустам тIварцин мана масад я. Туй баде рагьметдиз фидайла веси авуна вичин тIвар са аялдални эхциг тавун. Хтулди: “Бадедин тIвар вучиз квадарда ” – лугьуз вичин рушаз Туй тIвар гана, амма весидикай кичIе яз садани адаз Туй лагьанач, рушакай вичикай баде хьанва, тIварни гилани Баде я. Гена хъсан я хьи…
Борис, Бос, ТIумбул, Фере. Америкада авай са хизандин аялрин (стхайрин) тIварар рикIел хкведа: Менингит, Аппендицит, Перитонит, Синусит …
Чи халкьни Америкада авайбурулай яргъаз фенвач. Гьар хизандиз канзава хьи, чпин аялдин тIвар садазни авачир са тIвар хьурай. Гьавиляй ихьтин тIварар тIуькIуьрзава: Трактор, Майор, Комбайн, Пассажир, Духтир, Шоколадни Мармелад ( вахарин тIварар ), Талисман… Чи хуьрера маса миллетрин тIварарни ванциз иер я лугьуз эцигнавайбур пара ава: Роберт, Гарик, Алекс, Дагестан, Спартак, Гамлет, Арсен, Дарвин, Майкл, Ратмир, Одиссей, Роналд, Альфред …
Квез чир тахьана жедач, гьеле VII асирда сифте ислам кьабул авурбурукай сад лезгияр я. Чалай кьулухъ вири рагъ экьечIдай патан миллетри ислам кьабулна. Лезгияр албанрин сихилрикай хьанвай халкь я. Пара тIварар Албанрин пачагьрал алайбур асул лезги халкьдин тIварар я. Вучиз ятIани а тIварар парабуру рикIелай алуднава: Алпан, Асай, Аргал, Буба, Вели, Давуд, Далагь, Игит, Иррис, Кьасум, Пирмет, Рамиз, Самур, Тарлан…
Пара миллетри чпин аялдал эвлиянрин тIварар эцигда, тIварци аял яман баладивай хуьрай лугьуз. Чи халкьдизни пара эвлиянар ава, абурун тIварарихъни еке къуват ава.
Ибур къадим вахтарин тIварар тир. Гила пара хизанри чпин аялрал пайгъамбардин мукьвабурун тIварар эцигзава: Мегьамед, Али, Гьасан, Гьусейн, Фатима, Хадижа, Айша, Малика, Абдурахман, Абуталиб…
Чи тIварарикай са бязибурун мана гилани чир хьанвач: Тмен, Курум, Тажлу, Шумага, Ламаз, Бензер, Жулера, Мергем…
Пара тIварариз метлеб ава: Некъи (земляника), Туй (свадьба), ПIини (черешня), Фере (молодая курица), Цуьквер (цветы ), Сиясат (политика), Иера (красавица), Жавагьир (жемчуг), Герекмаз (не нужна), Kьисмет (судьба), Сувар (праздник), Ажеб (кстати) …
Са бязи хизанри чпел зегьмет гьалдар тейиз аял дуьнядал атай вахтуникай тIвар авуна тада, гьавилей чаз ихьтин тIварарни пара ава : Январ, Декабр, Маина, Гатфар, Май, Декабрина, Апрел, Муьжуьд, Январат, Мартвиса…
Бул тIварарни кьве тIварцIикай дуьз хьанвайбур я: Султанмегьамед – Мегьамедсултан, Баламирзе — Мирзебала, Шихнеби — Небиших, Мирземегьемед – Мегьемедмирзе… Хъсан я, амма ихьтин тIварар къвердивай тIимил жезва.
Са хуьруьн кимел итимар ацукьна, ийидай кар- пеше авачиз акурла, абуру папарикай ихтилат арадал вегьена.
— Яда, ви папа гьикьван зи юлдашдиз акьулар гуда? — cуал гана сада.
— Гайила вуч жеда кьван? Ада гузвай акьулар вичин тIвар хьтин гуьзелбур я. Садра яб це вуна “Гуьлдесте”, идалайни иер тIвар жедан? Гуьлдесте — жаваб гана муькуьда — Гьелбетда, жеда. Видан тIвар Гуьлдесте ятIа, зи папан тIвар Къизилгуьл я. Садра тIварцин ванциз яб це вуна “Къизилгуьл” – тариф авуна.
— Пагь, ибуруз тамаша садра, папарин тIварарикай тариф ийизвайбуруз, — лагьана са маса яб гузвайда, — зи папан тIвар “ Нурхатун” я гьа, “Нурхатун.” Квез мад лугьудай гаф аман?
Уьлквеяр, инсанар сад-садахъ галаз галкIун, хкун, сад хьун, чара хьун пара хьайила тIвараринни арада дегишвилер жезва. Чи пара тIварар арабрин, фарсрин, туьркерин, татрин, урусрин кIусарикайни эхиррикай ва сагъ тIварарикай арадал атанва. Ихьтин тIварар: Идаят, Инаят, Ширин, Нури, Султан, Гуьлли, Бегим, Азиз, Ислягь, Сабагь … вири мусурманриз ава.
Проф. Сафаралиева Э.Я.- ди вичин “ Как тебя зовут “ ( Махачкала. 1994 йис ) лугьудай ктабда арабрикай чаз атанвай тIварарин метлебар ганва. А макъаладай сад- кьвед тIварцин манадикай кхьин : Аслан (лев), Мурад (желание), Муьгьуьбат (любовь), Якъут (яхонт), Рагим (милостивый), Расим (обычай), Расул (посланник), Рагьман (милосердный), Рахмат (милость), Ризван (благосклонность), Руфат (высокое положение), Селим (здоровый), Салех (добрый), Сулейман (мирный), Разият(приятная), Раисат (глава, начальник), Сагьибат (подруга), Саида (счастливая), Саният (вторая)… Пара тIварар “ дин “ ва “ лагь”, “ат ва ят” кIусарикай хьанвай тIварар чи халкьдиз арабрикай атана гилани ама.
Дин — Рамидин, Низамудин, Тажидин, Мирзаюдин, Юмидин, Имамидин, Халидин, Ражидин…
Лагь – Велиюллагь, Эттегьеятуллагь, Закируллагь, Аманаллагь, Тевекуллагь, Райфуллагь, Резбуллагь, Гьемдуллагь, Закирруллагь, Иншаллагь…
Гьикьван и тIварарал хъуьруьн атайтIани, са бязи гафарикай хьайи маса миллетдин тIварарилай ( Виждан, Намус, Къирет – стхайрин тIварар) чи “лагь “ галай тIварарни хъсан я, вучиз лагьайтIа чи тIварари ам жуванди тирди къалурзава:
Ат – Эфризат, Айисат, Сафинат, Рафинат, Салимат, Сайисат, Разият, Наимат…
Ят — Некъият, Рукъуят, Русмият, Марият, Назмият, Раният, Наият, Инаят, Аният …
Я — Репия, Сефия, Джамиля, Мария, Румая, Самая, Сария, Сурая, Разия…
Туьркерин тIварарикайни чи тIварарик ихьтин кIусар акатнава:
Бег – Агъабег, Балабег, Байрамбег, Хожабег, Куьребег, Кичибег, Бегагъа, Мирзебег …
Верди – Аллагьверди, Агъаверди, Имамверди, Ханверди, Исламверди, Балаверди…
Бала – Агъабала, Аманбала, Бейбала, Ширанбала, Мирзебала, Масанбала…
Агъа – Мирзеагъа, Алиагъа, Бегагъа, Шумагъа, Агъасултан, Гуьлагъа, Шагьагъа …
Наз — Ашкъиназ, Назханум, Селминаз, Сегьерназ, Назлу, Гуьлназ, Назпери …
Къиз – Анакъиз, Балакъиз, Къизбес, Къизханум, Мумакъиз, Къизпери, Ханумкъиз…
Бике — Къизбике, Айбике, Ханбике, Назбике, Иербике, Гуьлбике, Гьажибике …
Гуьл – Гуьлбес, Къизилгуьл, Гуьлханум, Гуьлнабат, Гуьлпери, Гуьлдесте, Гуьлжагьан…
Бажи – Бажикъиз, Гуьлбажи, Бажи, Бажиханум, Шагьбажи, Назбажи, Агъабажи …
Ирандихъ галаз чи халкьдин галкIун – хкIун пара тир. Арада дявеярни хьана, сад – садан чилерал ацукьунни пара хьана, арада алишверишни авай. Абурукайни чаз ихьтин гилитIунар атана:
Рза — Абдулрза, Сейидрза, Алирза, Велирза, Агъарза, Мегьеметрза…
Мет — Ярмет, Ярахмет, Шихмет, Мирземет, Гьажимет, Баламет, Велимет…
Хан — Селимхан, Мирзехан, Алихан, Гьажихан, Агъахан, Бубахан, Велихан …
Зат — Мафизат, Живерзат, Пакизат, Перизат, Тамумзат, Айнизат, Хализат…
Ва гьакIни: Имамяр, Алияр, Шагьселем, Шагьпери, Шагьнабат, Шихнеби, Шихнуьсрет, Зал, Шагь, Айна, Дилбер, Жлгьан, Зарбаф …
Са бязи урус тIварарни чибур хьанва: Александр, Толик, Соня, Рая, Раиса, Жанна, Замир, Зоя, Борис, Валентин, Денис, Володя, Светлана Юра.
Чи халкь кьве патахъ пай авурдилай кьулухъ пара тIварар яваш – яваш жаван диде – бубари квадарзава. Азербайджанда авай лезгири пара туьркерин тIварар аялдал эцигзава (Айдан, Айлин, Аднан) Дагъустанда авай лезгийриз урус тIварарикай хуш къвезва (Максим, Герасим, Славик, Зина…) Бес лезгийрин тIварар гьикI хьурай?
ТIварарикай пара дериндай чирвал авай профессорри макъалаяр кхьенва. Заз лугьуз канзавай ихтилат ам я хьи, чи халкь кьве патаз пай хьанватIани пара гъейрат авaй халкь я. Къадим вахтара Иранда чи миллетдикай икI лугьудай: “Эгер шагь ахмакь ятIа, ам лезгийрихъ галаз дяве ийиз фида”. Гилани виридаз чизва чи халкь игит халкь тир чIал. Ва гьакIни “лезги намус” вуч лагьай гаф ятIа вири миллетриз чизва. Чаз иер адетарни ава, КIири Буба, Гьажи Давуд, Ярагъ Мухаммад, Сулейман Керимов хьтин кьегьалрин тIварарни ава. Ша, чна чи аялдал тIвар эцигдайла чи лезги намус квадар тейин!
Репия КЪАРИБОВА,
филолог